Het koude crematorium : verslag uit het land van Auschwitz
József Debreczeni (Auteur)
Beschikbaarheid en plaats in de bibliotheek
ARhus - De Munt
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Net binnen |
Uitgeverij De Arbeiderspers, © 2024 |
VERDIEPING 4 : NIEUW BLAUWE TOREN : 928.8 DEBR |
Besprekingen
Recensie Het koude crematorium -Berichten van planeet Auschwitz
Sander Van Walsum
rt/aa/09 m
De lijdensweg van de Joods-Hongaarse Holocaustoverlevende József Debreczeni (1905-1978) was nog maar net begonnen toen een lotgenoot, wijzend op de rokende schoorstenen van Birkenau, hem voorhield: 'Als iemand ooit opschrijft wat daar gebeurt, zullen ze hem voor een krankzinnige houden, of voor een perverse leugenaar.' Dit weerhield Debreczeni, die in vredestijd journalist was geweest, er niet van om zijn onbevattelijke kampervaringen op te tekenen in een handzaam boek dat verscheen in 1950, toen de meeste mensen nog onkundig waren van de aard en omvang van de nazimisdrijven.
Buiten Joegoslavië, waar de auteur destijds woonde, bleef Het koude crematorium vrijwel onopgemerkt. Aan de stilistische vaardigheden van Debreczeni kan dat onmogelijk hebben gelegen, want vrijwel elke zin heeft de uitwerking van een hamerslag. Mogelijk had de Koude Oorlog invloed op de ontvangst van het boek, oppert de Britse journalist Jonathan Freedland in de heruitgave - waarvan de Nederlandse vertaling zojuist is verschenen. 'De lof die de auteur het Rode Leger toezwaait, lag het Westen te zwaar op de anticommunistische maag, terwijl de stalinisten in het Oosten het niet pruimden dat hij bleef volhouden dat het expliciet Joden waren, en niet de weinig concrete 'slachtoffers van het fascisme', die geïsoleerd waren om vernietigd te worden.'
Hoe het ook zij: vrijwel geen andere auteur heeft de horror van de Shoah zo invoelbaar gemaakt als Debreczeni in Het koude crematorium (de titel verwijst naar het kamp waar hij de laatste, barre oorlogswinter had verbleven). Dat zit 'm niet zozeer in de plastische omschrijving van het vuil, het pus en de 'glinsterende larvenkolonies ter grootte van een handpalm' die de gevangenen van hun waardigheid beroofden, maar vooral in de accuratesse en de mensenkennis waarmee Debreczeni het gedrag van de gevangenen, van de 'kamp-elites' en van de kampbewakers beschrijft. Veelal in de onvoltooid tegenwoordige tijd, waardoor zijn getuigenis leest als een dagboek. Dat is geen gekunstelde constructie, want al tijdens zijn detentie heeft Debreczeni zich als toeschouwer en analyticus opgesteld - alsof hij een dagboek bijhield. Voortdurend vroeg hij zich af waarvan hij precies getuige was, en wat zijn ervaringen hem vertelden over de mens als soort.
Eén ding stond voor hem bij de eerste kennismaking met het kampleven al vast: hij was onderdeel van een boosaardig 'sociaal experiment' waarbij de beulen hun duivelswerk uitbesteedden aan hun slachtoffers. In elk nazikamp schiep de SS een elite van - onderling wedijverende - kamp- en blokoudsten, ziekenbroeders, artsen (dikwijls niet-gediplomeerd), knuppel-kapo's, hoofdingenieurs en keukenprinsen. Daarnaast waren in elk kamp ritselaars en sjacheraars actief die in de vooroorlogse samenleving vermoedelijk onaanzienlijke posities hadden bekleed, maar die nu met duistere handeltjes een zekere invloed wisten te verwerven.
'Allemaal kwamen ze in dit moeras tot wasdom', schrijft Debreczeni. 'Anderzijds - en de wetmatigheid was onthutsend - bleek iedereen die in de buitenwereld in burgerlijke zin carrière had gemaakt hier het meest onthand.' Dat was het wezenskenmerk van wat 'planeet Auschwitz' wordt genoemd: een sinistere plek waar 'de gewone morele zwaartekrachtwetten niet opgingen, waar kwaad goed was, zwart wit en nacht dag'. Op planeet Auschwitz konden slachtoffers zich dus ook tot daders ontwikkelen, want 'een slaaf die in een uitverkoren positie is gebracht [is] de beste slavendrijver'. Om zich in die positie te handhaven, overtroffen zij hun opdrachtgevers vaak in ijver en wreedheid.
Op planeet Auschwitz bleef het doodrijden van een gevangene onbestraft, maar kon een gevangene die zijn muts niet tijdig afzette, worden doodgeknuppeld. Op planeet Auschwitz was het crematorium te verkiezen boven een ondergronds werkkamp. En op planeet Auschwitz kon een SS'er, 'een zekere Herman', zich als weldoener ontpoppen. 'Hij stond ons altijd te woord en wierp als een Bijbelse zaaier regelmatig een aangebroken, brandende sigaret voor onze voeten' - wetend dat nicotine voor veel gevangenen een primaire levensbehoefte was.
Debreczeni meende slecht te zijn toegerust voor het kampleven, maar tot zijn eigen verbazing wist hij zich te handhaven. Hij koesterde geen valse hoop op een spoedige bevrijding en wapende zich daarmee tegen de moedeloosheid die veel lotgenoten fataal werd. Op cruciale momenten wist hij bondgenootschappen te sluiten met 'prominenten' die hem voor verdere verzwakking behoedden. De dodelijke ziekten waardoor medegevangenen massaal werden getroffen, bleven hem lange tijd bespaard, en de tyfus waarmee hij in het voorjaar van 1945 alsnog werd besmet, bracht bij hem 'een lome, aangename rust met zich mee'.
'Creperen kun je wel, beschrijven kun je het niet', noteerde hij naderhand. Om de werkelijkheid van planeet Auschwitz te kunnen beschrijven, moest je haar tot op zekere hoogte kunnen begrijpen. En dat heeft Debreczeni nooit gekund: hij is zich vooral over die afgrondelijke werkelijkheid blijven verbazen. Net als zijn bevrijders, die 'stilletjes en bijna onopgemerkt' het koude crematorium betraden en stilvielen bij de aanblik van 'iets wat geen mens ooit gezien heeft'.
Uit het Hongaars vertaald door Frans van Nes. De Arbeiderspers; 247 pagina's; € 23,99.
Suggesties
Krijg een e-mail wanneer dit item beschikbaar is
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.