Le mage du Kremlin : roman
Giuliano Da Empoli
Giuliano Da Empoli (Auteur), Hans E. van Riemsdijk (Vertaler)
2 exemplaren
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
2 items aanwezig |
Uitgeverij Atlas Contact, 2022 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : DAEM |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Atlas Contact, 2022 |
VOLWASSENEN : ROMANS : DAEM |
Dirk Leyman
em/ov/12 n
Als een speer is de Italiaans-Zwitserse auteur Giuliano da Empoli (49) naar het firmament van de Franse literatuur geschoten. Zijn debuut De Kremlinfluisteraar is sinds verschijning begin dit jaar niet meer uit de bestsellerlijsten weg te branden, met dank aan de oorlog in Oekraïne. Bovendien werd de roman onlangs bekroond met de Grand Prix de l'Académie française en miste hij op één stem na de Prix Goncourt. Nu al is er een Nederlandse vertaling.
Geen wonder: Da Empoli zit met zijn boek de politieke gebeurtenissen even dicht op de huid als een klimaatklever een schilderij van Van Gogh. Aan de hand van het personage Vadim Baranov biedt hij een genadeloze en soms ronduit visionaire inkijk in de cenakels van de Kremlin-macht. Baranov is dan ook overduidelijk geboetseerd naar Vladislav Soerkov, die bekendstond als 'de grijze kardinaal van het Kremlin' of 'Poetins Raspoetin'.
Tot hij begin 2020 bruusk aan de dijk werd gezet. Soerkov gold nochtans als een spindoctor met veel aanzien, die het tot lid van het Russische presidentiële bestuur schopte, en tussen 2011 en 2013 zelfs tot vicepremier. Toch opereerde hij hoofdzakelijk in de luwte. Niettemin was Soerkovs impact als ideoloog, oorlogsplanner (de verovering van de Krim) of geopolitiek strateeg groot. Hij introduceerde begrippen als 'verticale macht' en 'soevereine democratie', een schaamlapje voor een harde autocratie.
Realityshows
Politicoloog en veelgeprezen essayist Da Empoli - een tijdlang ook cultuurschepen in Firenze − ging niet over één nacht ijs voor zijn bij momenten cynische, temporijke en uitstekend geschreven debuutroman. Werkzaam voor de politiek-strategische Milanese denktank Volta sprak hij uitvoerig met Soerkov in het kader van zijn non-fictieboek Les Ingénieurs du chaos, gewijd aan de adviseurs van populistische leiders.
Da Empoli windt er geen doekjes om dat hij Soerkov zo intrigerend vindt dat hij beter tot zijn recht zou komen in een roman. Soerkov heeft ook een atypisch profiel: ooit rapliefhebber, tekstschrijver voor een rockband én liefhebber van avant-gardetheater. Hoe komt zo'n figuur zo dicht bij Poetin? Zijn talent als realityshowproducent hielp een handje.
Da Empoli verstrekt de geheimzinnige Baranov het woord als 'magiër van het Kremlin' waar Poetin de plak zwaait. Het resulteert in een haast psychoanalytische karakterstudie van de Russische president, 'onverschillig voor voedsel of andere genoegens', maar behandelt met het nodige sarcasme en in gestrekte draf ook de geschiedenis van de laatste dertig jaar.
Via de eloquente Baranov leren we hoe Poetin per se Boris Jeltsins debacle, de verdere verkruimeling van de Sovjet-Unie, wil rechtzetten of lezen we over het fameuze glas melk van de al even gehate Gorbatsjov (die de wodka wou elimineren). Maar er zijn ook inzichten over de oorzaken van het conflict in Oekraïne, de ontwikkeling van een Russisch trollenleger op sociale media of de interne afrekeningen die de oligarchen van Moskou voer(d)en op de ruïnes van de Sovjet-Unie. Tot ze zelf in het vizier van Poetin komen.
Bovenal spit Da Empoli in de mechanismen van de macht, wat hem buitensporig fascineert, net als bijvoorbeeld schrijver-reiziger Ryszard Kapuscinski: 'De macht is zoals de zon en de maan: geen van beide kun je in het gezicht kijken. Vooral in Rusland niet.' En: 'Wie in het Kremlin huist, is meester van de tijd.' De start van het boek is een tikje artificieel. De ik-verteller raakt via Twitter in de ban van een zekere Nicolas Brendeis, die net als hij gefascineerd is door de schrijver Jevgeni Zamiatin en zijn dystopie Wij. Hij wordt onverwacht uitgenodigd naar diens huis in een Moskouse buitenwijk. Daar tekent hij de monologen op van deze Kremlin-ingewijde, die Baranov blijkt te heten. Een smakelijk verteller die nu een eenzaam bestaan leidt tussen oude Franse boeken en met zijn dochtertje. En dan brandt de roman los, in een steeds hoger ritme, al lijkt dit je reinste non-fictie.
Baranovs taak bestond erin 'spiegels op te stellen om van een aarzelend vlammetje een betoverend spektakel te maken', schrijft Da Empoli cryptisch over diens spindoctorschap. Baranov alias Soerkov beschrijft hoe de 'ascetische KGB-ambtenaar' Poetin 'een aartsengel des doods' werd.
Messcherp
Schaamteloos manipuleert Baranov ter meerdere eer en glorie van de nieuwe 'tsaar'. Hij klaart vuile klusjes, zet hem zo nodig uit de wind én verspreidt leugens wanneer dat wenselijk is. Da Empoli beschrijft ook de kille woede van Poetin die oligarchen oppakt als het hem uitkomt. Onvoorspelbaarheid en angst zaaien zijn cruciaal: 'De Russische politiek is een Russische roulette. De vraag is of je bereid bent het risico te nemen of niet.'
Dan is er de harde oorlogsterreurtactiek mét burgerdoelen die het Kremlin uitrolt: de oorlogen van Tsjetsjenië tot aan Georgië en van Syrië tot Oekraïne. Baranov laat in een gesprek met militieleider Aleksandr in de Oost-Oekraïense regio Donbas al in 2014 in de kaarten kijken over het uiteindelijke opzet in Oekraïne: 'We hebben de Krim heroverd omdat het van ons is, maar hier streven we een ander doel na. Hier beogen we geen verovering, maar chaos. Iedereen moet zien dat Oekraïne in anarchie is gestort.'
De Kremlinfluisteraar is naast een beklemmend actuele geschiedenisles ook een grabbelton van messcherpe observaties over Rusland. Zoals: 'In Rusland verloopt alles prima. Maar als er iets misgaat, dan gaat het ook écht mis.'
Lang geleden dat ik zoveel heb aangestreept in een boek. Met potlood, welteverstaan. Want in Da Empoli schuilt ook een begaafd aforist. De Kremlinfluisteraar is een spannende politieke saga, maar daarenboven ook een hoogstaande, tergend goed geschreven ideeënroman.
Kasper Goethals
em/ov/26 n
Al sinds Vladimir Poetin in 1999 aan de macht kwam in Rusland, wil iedereen hem doorgronden. Wie is de contraspion die opklom tot baas van de geheime dienst, premier werd en ten slotte ook president voor het leven? We kennen alleen anekdotes. We weten dat de jonge KGB-officier vanuit Dresden naar Moskou belde om tanks op betogers af te sturen. Dat hij schrok toen die niet kwamen. En - minder bekend - dat hij daarna doordrongen van ressentiment naar Rusland terugkeerde met op het dak van zijn auto een gestolen wasmachine.
Maar wie is Poetin echt? Sinds de invasie van Oekraïne bepaalt hij onze toekomst. Hoe verhouden we ons tot een onvoorspelbare alleenheerser met kernwapens? Net die vraag maakt van De Kremlinfluisteraar een kaskraker. Het afgelopen halfjaar werden in Frankrijk honderdduizend exemplaren van de roman verkocht. Het boek werd bekroond met de Grand Prix de l'Académie française en eerder deze maand greep Giuliano Da Empoli op één stem na naast de Prix Goncourt. Er is ook al een uitstekende Nederlandse vertaling.
'Het is een soort Russische paradox', zegt Da Empoli (49) in een bar in Parijs. 'Ik wilde de werkelijkheid niet verlaten, maar er juist dichterbij komen. Om dat te doen moest ik een roman schrijven. Rusland diende als decor voor een verhaal dat over macht gaat.' Da Empoli is directeur van de Volta-denktank en doceert internationale betrekkingen aan het gerenommeerde Sciences Po in Parijs. Hij zat jarenlang in de bestuursraad van de Biënnale in Venetië en schreef tijdens de pandemie een pamflet voor een maatschappelijke relance van Europa. Maar in zijn debuutroman springt hij verder. Door voor literatuur te kiezen, zit hij Poetin op de huid. Je ziet de nihilistische machthebber transformeren tot 'de tsaar'. Poetin vereenzaamt en kent geen limieten meer. Plots begrijp je ook beter waarom Oekraïne hem tot razernij drijft.
In het boek reist een naamloze verteller naar Moskou. In opdracht van een Parijse universiteit doet hij er onderzoek naar de vergeten Russische schrijver Jevgeni Zamjatin, maar hij verveelt zich. Dwalend door de besneeuwde straten raakt de verteller stilaan gehypnotiseerd door de fysieke aanwezigheid van de macht. Op een avond, in een appartement vol halflege wijnflessen en half gelezen boeken, raakt hij op Twitter aan de praat met Vadim Baranov, het hoofdpersonage van het boek. De gewetenloze spindoctor is gemodelleerd naar Vladislav Soerkov, de voormalige adviseur van Poetin. Baranov nodigt de verteller uit in zijn landhuis in een sparrenbos en vertelt hem zijn verhaal.
Selfmade machiavellist
De echte Soerkov is een selfmade machiavellist die houdt van Amerikaanse rapmuziek. Da Empoli's fictieve Baranov is niet minder cynisch, maar als kleinzoon van een door de Sovjetrevolutie berooide aristocraat, erft Baranov een berg cultureel kapitaal en een Franse bibliotheek. Net als Soerkov begint hij zijn carrière in de jaren 90 in het avant-gardetheater, om daarna reality-tv te maken voor de staatsomroep. Hij begeeft zich in de kringen van de oligarchen die de staat leegroven, charmeert hen en wordt naar de top van de macht gekatapulteerd. Uiteindelijk is het Baranov die Poetin - Da Empoli behoudt wel de echte naam van de president - helpt om de macht te grijpen. Twintig jaar lang blijft hij diens trouwe adviseur en daarmee is hij een bevoorrechte getuige van het machtsspel, 'het grootste kunstwerk op aarde'.
'De macht is zoals de zon en de dood', begint Baranov, met een groot glas whisky in de hand. 'Geen van beide kun je in het gezicht kijken. Vooral in Rusland niet. Maar nu u toch dat hele eind hiernaartoe bent gekomen, zou ik u graag een verhaal vertellen.' Via de grootvader en vader van Baranov - de volgzame directeur van het sociologiedepartement van Stalin - krijgen we een spoedcursus in de geschiedenis van Rusland. Dat Da Empoli zelf jarenlang spindoctor was van de Italiaanse premier Matteo Renzi heeft duidelijk geholpen om Baranov te verbeelden. 'Om aan de macht te komen, moet de machthebber goed zijn in het lezen van anderen', zegt Da Empoli. 'Maar wanneer hij de macht eenmaal heeft verworven, lukt dat steeds minder goed en heeft hij anderen nodig om hém te lezen. Het maakt van de politieke adviseur een vreemde eend in de cirkels van de macht.'
Baranov voelt zich vooral aangetrokken door het oerinstinct van Poetin. Wanneer die premier wordt, gaat hij niet meteen voor het grote geld. Hij neemt een eenvoudig bureau in een karakterloos kantoor. 'De dure horloges, zijn eigen Versailles en de trainingspakken van 15.000 dollar kwamen veel later.' Het belangrijkste is dat de orde wordt hersteld. De Russen voelen zich vernederd, weet Poetin. 'Het Westen wil ons op de knieën houden.' Het is een echo van de slogans van rechts-populisten wereldwijd. Progressieven, elites, westerlingen: ze kijken neer op ons. Baranov geeft het voorbeeld van Bill Clinton, die de slappe lach kreeg tijdens een persconferentie met Boris Jeltsin. Die raakte, stomdronken, niet uit zijn woorden. 'Het probleem is dat Clinton niet ophield met lachen. Aan de buis gekluisterd smeekten wij Russen hem in ons binnenste alsjeblieft op te houden. Wij kenden Jeltsin, zijn manier van doen, zijn zwakheden. Maar het was verdomme nog aan toe de president van de Russische federatie!'
Poetin wil het anders doen. Intern wordt meteen orde op zaken gesteld. Ex-medestanders worden hard aangepakt bij het eerste teken van dissidentie. Oligarchen die in de jaren 90 de lakens uitdeelden - zoals tv-magnaat Boris Berezovski, een oude vriend van Baranov - worden met een vingerknip onteigend en verbannen. De andere kleptocraten mogen blijven onder voorwaarden. Ze mogen zelfs de staat blijven leegplunderen, maar ze mogen zich nooit meer bezighouden met de macht of de oppositie in Rusland. En als Poetin het vraagt, moeten ze hun kapitaal ten dienste stellen van zijn project. Na tien jaar van casinokapitalisme wordt de 'verticale macht' hersteld. Rusland wordt een 'soevereine democratie', zegt Baranov. De macht wordt opnieuw geconcentreerd en moet angst inboezemen.
De blik verstrakt
Na mysterieuze bomaanslagen op appartementsgebouwen in Moskou, is de externe vijand terug in Moskou. In een persconferentie zegt Poetin dat hij de terroristen 'tot in het schijthuis' zal opjagen. Dat hij hen zal vernietigen. Baranov ziet de blik van zijn baas verstrakken. 'Op de dag van de invasie van Tsjetsjenië werd Poetin een volwaardige tsaar', zegt hij. Of de bomaanslagen opgezet spel waren, wordt in het midden gelaten. Het doet er niet toe: feiten zijn bijzaak in deze nieuwe wereld. 'De tsaar heeft het nooit over cijfers als hij over politiek spreekt, wel over woede, over angst, over leven, over dood, over eer, over vaderland', zegt Baranov. 'Het besturen van mensen is niet iets dat je kan overlaten aan een stelletje lafaards die te lui zijn om geld te verdienen en te verlegen om rockster te worden. De politiek dient maar één doel: een antwoord bieden op de angsten van mensen.'
In een gesprek met Baranov blikt 'de tsaar' terug op zijn jeugd in Leningrad. Daar, verbeeldt Da Empoli zich, woonde Poetin in een wijk met bedelaars. 'De kinderen uit de wijk schopten hen. En hoe harder ze schreeuwden, hoe harder en raker er werd getrapt. Zomaar, voor de grap.' Eén armoedzaaier werd niet geschopt, maar niet omdat hij groot of sterk was. Poetin heeft een andere les getrokken uit de anekdote. 'Weet je wat er anders aan hem was? Hij was gek, volslagen onvoorspelbaar. Als je naar hem toe liep, gewoon om dag te zeggen, was hij in staat een fles op je kop stuk te slaan, zomaar, zonder enige aanleiding.'
Dat Ruslands economie is gekrompen tot de grootte van die van Italië doet er niet toe. Als je wil dat iedereen rekening met je houdt, moet je volslagen onvoorspelbaar zijn. Al vroeg wordt het Poetins strategie op het internationale toneel. Chaos, geweld en cynisme zetten Rusland weer op de kaart. Da Empoli zoomt daarvoor uitgebreid in op een waargebeurd incident uit 2007. Poetin nam toen een labrador mee naar zijn ontmoeting met Angela Merkel. Hij wist donders goed dat de Duitse bondskanselier een panische angst had voor honden, maar hij wilde een punt maken: je solt niet met ons.
Doorheen het boek zie je Poetin radicaliseren. Zijn ijzige blikken, de rillingen die door hem heen gaan bij het zien van zwakte, zijn totale dedain voor economische ratio. Zijn ingehouden, woedende blik. Wat voor Baranov een spel of een kunstwerk is, dat hem tegen het einde zelfs gaat 'vervelen', is voor Poetin een levensdoel. 'Weet je wie populairder is dan ik?', vraagt hij. 'Niemand', antwoordt Baranov. 'Toch wel', zegt Poetin. 'Stalin is populairder. Hij zou de verkiezingen makkelijk van mij winnen.' Ondertussen beginnen politieke tegenstanders te sterven. Ze worden vergiftigd, vallen uit flatgebouwen of hangen zich volslagen onverwacht op. Wanneer ook Berezovski - de verbannen oligarch die Baranov zijn eerste baantje gaf bij de staats-tv - zelfmoord pleegt, maakt Poetin er in Da Empoli's vertelling een grapje over. 'Je denkt toch niet echt dat ik dat heb gedaan?'
Orde wordt chaos
Vlak voor zijn dood geeft Berezovski nog een waarschuwing aan zijn oude vriend. Met Poetin hebben ze een monster gecreëerd. Hij heeft misschien orde gebracht, maar hij zal terugkeren naar de chaos. 'Je baas werkte voor de contraspionage, dat is niet hetzelfde als spionage. Spionnen zijn op zoek naar accurate inlichtingen, dat is hun vak. Maar het vak van mensen in contraspionage bestaat erin paranoïde te zijn - overal samenzweringen en verraders te zien. En zo nodig verzinnen ze die.'
Baranov kan zich niet losmaken van de macht. De enige andere liefde in zijn leven, Xenia, een matig uitgewerkt personage, verlaat hem voor een oligarch. Dus orkestreert hij de ceremonie van de winterspelen in Sotsji, bedenkt hij het idee om een internetleger van trollen uit te bouwen en schrijft hij speeches over het gevaar van gay prides. Of de echte Soerkov, op wie Baranov is gebaseerd, dat allemaal heeft gedaan, is niet te bewijzen. Daarom had Da Empoli fictie nodig. Hij laat Baranov meetings houden met Hell's Angels, communisten, religieuze fanatici. 'Met extreemlinks, extreemrechts en ongeveer alles ertussenin.'
Baranov trekt ze allen mee in Poetins narratief van het vernederde volk dat opstaat tegen het decadente Westen. Door alle bestaande politieke krachten te corrumperen, maakt hij ze ongevaarlijk. Behalve progressieven, die zijn het makkelijkst te bestrijden. 'De enige die ik niet heb aangenomen waren leraren, technocraten die verantwoordelijk waren voor de rampen van de jaren 90, voorlieden van politieke correctheid en progressievelingen die ijveren voor transgendertoiletten', zegt Baranov. 'Het was zaak dat de oppositie bestond uit mensen zoals zij. In zekere zin waren ze mijn beste acteurs.'
Overal complotten
Het trauma van de jonge Poetin, die de Sovjet-Unie uit elkaar zag vallen, wordt nergens duidelijker dan in de hoofdstukken over Oekraïne. Da Empoli wilde eigenlijk een boek maken dat losstond van de actualiteit en het verkopen als een portret van reactionaire machthebbers die - wereldwijd en doorheen de hele geschiedenis - hun opmars maken. Maar Oekraïne is met De Kremlinfluisteraar aan de haal gegaan. Dat Poetin pas 'echt gek' wordt van het verlies aan invloed in Oekraïne, zoals Baranov vertelt, was visionair. De kleurenrevoluties in post-Sovjetstaten in 2004 hebben hem ervan overtuigd dat hij keihard moet optreden als zijn imperiale wereld wil blijven bestaan. 'Hij ziet alleen de complotten. De CIA, George Soros, de Amerikaanse stichtingen en de EU die democratische bewegingen steunen. Die zijn er wel, maar dat gewone Oekraïners misschien zelf anders willen leven, kan er bij hem niet in', zegt Da Empoli. 'Hij begrijpt niets van de liberale democratie, het bestaan van een functionerende scheiding der machten kan in zijn wereldbeeld alleen een verzinsel zijn.'
Het plaatst je als lezer voor het onoplosbare dilemma van het Westen. Hoe moet je je als liberaal tot zo'n leider verhouden? Door er literatuur van te maken, probeert Da Empoli de kwestie te beslechten: je kan niet praten met Rusland. Erger nog: misschien konden we wel nooit praten met Rusland. Alleen de wet van de macht geldt er, macht die alleen overmacht erkent. Dat is hartverscheurend voor de Oekraïners. Oorlogen eindigen meestal met vredesonderhandelingen, zelden met de totale overgave van één partij. Maar juist dat schreeuwt De Kremlinfluisteraar tussen de regels: Poetin is niet te vertrouwen. Met hem valt niet te onderhandelen. En zo is vrede veraf. Het succes van het boek kan ontnuchterend werken. In Kiev hoeven ze het niet meer te lezen.
De Kremlinfluisteraar is uit bij Atlas Contact.
Bookarang
Een politieke roman die de lezer meevoert naar het duistere hart van de Russische macht. Vadim Baranov is de strateeg achter het Poetinregime geworden. Zijn bestaansreden: doen wat de tsaar wil. Geweld, manipulatie en desinformatie vormen de basis van Poetins macht; aan Baranov de taak om deze chaos te orkestreren. Zijn vorige leven als theatermaker komt hem daarbij goed van pas. Dan begint zijn verstandhouding met de tsaar barsten te vertonen. Op heldere toon geschreven. Voor een breed tot literair lezerspubliek. Giuliano da Empoli (1973) is een Italiaans-Zwitserse essayist en politiek adviseur. Hij is directeur van de Volta-denktank in Milaan en doceert internationale betrekkingen aan het gerenommeerde Sciences Po in Parijs. De figuur Baranov is gebaseerd op ex-spindoctor Vladislav Soerkov, beter bekend als ‘Poetins Raspoetin’, met wie Da Empoli uitvoerige gesprekken voerde voor een non-fictieboek over propaganda. 'De Kremlinfluisteraar' is Da Empoli’s eerste roman.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.