Collectief geheugenverlies
Koleka Putuma
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Poëziecentrum, 2022 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : POEZIE : PUTU |
Jeroen Dera
ob/kt/15 o
Gebruik de omschrijving 'Zuid-Afrikaanse dichter' in het Nederlandse taalgebied, en poëzieliefhebbers prijzen al snel de kwaliteit van het werk van Breyten Breytenbach, Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker en Antjie Krog. De kans dat ze een zwarte dichter noemen, is aanmerkelijk kleiner. Misschien wordt er gerept over Ronelda S. Kamfer, wier bundels sinds 2010 door Alfred Schaffer naar het Nederlands worden vertaald. Koleka Putuma, daarentegen, is in ons taalgebied nog relatief onbekend. Maar niet voor lang meer, want haar poëzie is niet te versmaden.
Putuma debuteerde in 2017 met de bundel Collective amnesia, die in Zuid-Afrika - zeker naar poëzienormen - uitgroeide tot een bestseller. De Nederlandse vertaling, van de vaardige hand van Ludo Abicht, verscheen in 2020. Abicht boog zich nu ook over Putuma's tweede bundel, Hullo Bu-Bye Koko Come In, waarin ze de lijn van Collective amnesia op fascinerende wijze voortzet.
De titel van de bundel ontleent Putuma aan het nummer 'Istraight lendaba' van de legendarische Zuid-Afrikaanse zangeres Brenda Fassie, eind jaren 90 een van de bestverkopende artiesten van het land. In haar teksten - afwisselend in het Engels, Xhosa, Sotho en Zulu - tekende Fassie verzet aan tegen de apartheid, in het bijzonder ook tegen de manier waarop zwarte vrouwen in dat systeem werden onderdrukt. 'Waarom neem je me met geweld mee?', klinkt het bijvoorbeeld in 'Istraight lendaba' - als we de vertaalalgoritmes tenminste mogen geloven. In het lied richt Fassie zich herhaaldelijk tegen een 'mfwethu' ('broeder'), waarbij ze duidelijk maakt hoe zij als vrouw consequent wordt toegeëigend door mannen.
Die feministische kritiek is koren op de molen van Putuma, die echter een stap verder zet door in haar poëzie te laten zien hoe Fassie nog altijd het object van toe-eigening is: 'zelfs in haar dood / wordt ze herdacht / backspace / gecommercialiseerd', schrijft ze bijvoorbeeld. Die 'backspace' is een belangrijk motief in Hullo Bu-Bye Koko Come In. Zeker aan het begin van de bundel voegt Putuma het woord frequent in, om als het ware te hernemen wat ze eerder schreef - zonder het verwijderde element echter werkelijk weg te laten. Die techniek creëert vaak bijtende spanningen, net als Putuma's gebruik van de bladspiegel. De woorden 'zwarte / queer' lijnt ze meestal afwijkend uit ten opzichte van de rest van haar regels, waardoor iconisch duidelijk wordt hoezeer zwarte queervrouwen in Zuid-Afrika buiten de maatschappelijke orde vallen.
Toe-eigening
Voor een groot deel is Putuma's poëzie een poging om zulke vrouwen een stem te geven, steeds in het intelligente bewustzijn dat dit evengoed een vorm van toe-eigening is. Voor deze dichter is het echter noodzaak, blijkt uit de poëticale woorden aan het begin van de bundel: 'schrijven / zoals het was / zoals het is // is de manier waarop we / de lijken opgraven / en ze / namen geven'. De bundel is dan ook gelardeerd met citaten van zwarte vrouwen die door Putuma bewonderd worden, maar volgens haar het risico lopen buiten de annalen van de cultuurgeschiedenis te vallen. Onder hen bevinden zich in Europa bekende namen als Audre Lorde en Lorraine Hansberry, maar Putuma verwijst ook naar artiesten en kunstenaars uit de Zuid-Afrikaanse context. Miriam Makeba, bijvoorbeeld, aan wie het memorabele gedicht 'Jukebox op verzoek' gewijd is. 'Hoeveel keer moest je klikken?', legt Putuma de beroemde zangeres daarin voor, verwijzend naar de klikklanken in het Xhosa die door veel sprekers van het Engels (of het Nederlands) als een grappig curiosum worden gezien. Makeba was dan wel beroemd, suggereert Putuma, maar ze bleef de ondergeschikte die keer op keer moest aangeven hoe je haar naam eigenlijk uitspreekt en steeds de vernedering moest ondergaan 'toen ze je vroegen te ululeren / met de uitspraak wijdbeens / boven het kronkelende graf van je bloedlijn'. 'Ululeren': dat is het maken van een hoogtonig mondgeluid, in Afrika vaak door vrouwen bij feestelijke gelegenheden zoals bruiloften. Putuma, echter, trekt het woord hier moeiteloos in de sfeer van exotisme en repressie.
Deze poëzie is dan ook onmiskenbaar activistisch, maar nooit zonder zelfonderzoek en een exclusieve focus op de kolonisator. Putuma is evengoed uitgesproken kritisch over zwarte generatiegenoten die Kaapse standbeelden insmeerden met uitwerpselen, maar evengoed 'trouwfeesten organiseerden op wijngoederen in Stellenbosch'. Als buitenstaanders in de Lage Landen kunnen we ons nauwelijks een voorstelling maken van de maatschappelijke complexiteit die Putuma hier aansnijdt, maar in Abichts vertaling gaat haar stem wel door merg en been - en kunnen we het contemporaine Zuid-Afrika beschouwen vanuit een blik die een noodzakelijke aanvulling is op de witte poëziecanon die de Afrikaanse literatuur ons al opleverde.
Vertaald door Ludo Abicht, Poëziecentrum, 21,99 €.
Albert Hagenaars
Dit is de tweede bundel van de Zuid-Afrikaanse Koleka Putuma (1993, Port Elisabeth), net als haar debuut uit 2017* in het Nederlands vertaald door Ludo Abicht. Haar onstuimige stijl richt zich op onderwerpen als macht, liefde, zwarte identiteit, post-koloniale tendenzen en een noodzakelijke herijking van de eigen taal en cultuur. De dichteres stelt zich zowel kwetsbaar als strijdvaardig op. Ze schrijft associërend, experimenteert met grafische variatie (geeft teksten bijvoorbeeld ook cursief en vet weer en speelt met de bladspiegel), gebruikt herhalingen en vooral veel verwijzingen inclusief namedropping, wat de variatie danig vergroot maar de toegankelijkheid voor de ‘gemiddelde’ lezer verkleint. Soms lijkt de behoefte aan een alternatieve zegging sterker dan die aan inhoudelijke overdracht. De noten achterin, geen luxe, verklaren niet alle begrippen. Aan de authenticiteit van haar stem hoeft echter niet getwijfeld te worden: “ze rafelen je uit elkaar / tussen komma’s / tussen het alledaagse / tussen hun geboortedata en aliassen / tussen wat ze genoemd werden / en hoe ze zichzelf noemden”.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.