Hierheen naar de gaskamer, dames en heren
Tadeusz Borowski
Tadeusz Borowski (Auteur), Arnon Grunberg (Inleider), Karol Lesman (Vertaler), Charlotte Pothuizen (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Em. Querido's Uitgeverij, 2022 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : BORO |
Gerdien Verschoor
i /un/18 j
Lees je Tadeusz Borowski's beschrijving van zijn omgeving, dan lijkt het het begin van een pastorale dag ergens in Midden-Europa. 'De schaduw van de kastanjebomen is groen en zacht. Ze wiegt zachtjes over de nog vochtige, want net gedolven aarde, en torent boven ons uit als een zeegroene, naar ochtenddauw geurende koepel. De bomen vormen een hoge haag langs de weg, hun toppen gaan op in de kleuren van de hemel. Er komt een bedwelmende moerasgeur van de vijvers. Het gras, groen als pluche, glinstert nog van de dauw, maar de aarde ligt al te dampen in de zon. Het gaat heet worden.'
Het tegenovergestelde is het geval. Opnieuw zal het een dag vol verschrikkingen zijn in Harmenze, een satellietkamp van Auschwitz. Opnieuw zal het een dag zijn waarop je alleen kans hebt op overleven als je de mogelijkheid hebt om te 'organiseren', de ongeschreven kampregels navolgt, en het 'Auschwitz' beheerst.
De Poolse, niet-Joodse communist Tadeusz Borowski werd in 1922 geboren in Zjytomir in het huidige Oekraïne. Op zijn tiende verhuisde het gezin naar Polen. In het jaar na het uitbreken van de oorlog op 1 september 1939 deed Borowksi eindexamen en daarna volgde hij colleges Poolse en Engelse literatuur aan de ondergrondse universiteit van Warschau. In deze periode schreef hij zijn eerste gedichten en leerde hij zijn grote liefde en latere echtgenote Maria Rudno kennen.
Griezelige precisie
Op zoek naar Maria, die bij een razzia werd opgepakt, wordt hij zelf op 24 februari 1942 gearresteerd en naar Auschwitz gedeporteerd. Daar zijn de nazi's net gestopt met het vergassen van gevangenen die niet-Joods, -Sinti of -Roma zijn. Als niet-Jood mag Borowski pakjes ontvangen, wat zijn overlevingskansen vergroot.
In Auschwitz-Birkenau schrijft hij zijn eerste prozaschetsen vanuit een intens gevoelde plicht tot vertellen. 'Ik zou willen dat we de dingen ooit bij hun naam zouden kunnen noemen, zoals moedige mensen doen', schrijft hij ergens. De uiterste consequentie daarvan is dat hij met afstandelijkheid, directheid en soms griezelige precisie verslag zal doen van zijn eigen oorlogservaringen. Waarbij hij, zoals Arnon Grunberg in zijn voorwoord bij de nieuwe Nederlandse vertaling schrijft, fictie soms als middel gebruikt om ons die waarheid te vertellen. En waarbij hij geen verslag doet van zijn persoonlijk lijden - het gaat hem om het grote onbevattelijke verhaal, de ontmenselijking van de mens.
Kort na zijn bevrijding schrijft Borowksi in de herfst van 1945 in een vluchtelingenkamp in de buurt van München in een koortsachtig tempo de verhalen 'Bij ons in Auschwitz', 'Hierheen naar het gas, dames en heren', en 'Een dag in Harmenze'. Op bijna afstandelijke, soms ironische wijze beschrijft hij het leven in het kamp en het grote lijden dat zich voor de ogen van Tadek voltrekt.
De afstand die hij weet te scheppen tussen Tadek zelf, en dat wat Tadek observeert, werkt volstrekt vervreemdend. Een voorbeeld daarvan is het verhaal 'De mensen die gingen', waarin kampgevangenen in het zicht van het laadplatform een potje voetbal spelen. Tijdens het voetballen komt er een trein aan, uit de goederenwagons stappen mensen, maar het voetbalspel gaat verder. En dan komt er zo'n onwaarschijnlijke borowskiaanse observatie: 'Ik kwam terug met de bal en maakte er weer een hoekschop van. Tussen de eerste en de tweede corner waren achter mijn rug drieduizend man vergast.'
Die literaire vorm voor de ontmenselijking in het kamp vindt zijn meest aangrijpende voorbeeld in het titelverhaal, 'Hierheen naar het gas, dames en heren'. Daarin wordt Tadek toegevoegd aan Kanada, het commando dat werkzaam was bij de transporten die in het kamp aankwamen en rechtstreeks naar de gaskamers werden doorgestuurd. Het commando 'kijkt onverschillig naar de majestueuze mensen in de groene uniformen, naar het groen van de bomen, zo dichtbij en onbereikbaar, naar de toren van het kerkje in de verte, waar juist de klokken worden geluid voor een verlaat angelus.'
Dan, zonder enige overgang, volgt een reportage-achtige, bijna emotieloze beschrijving van het uitladen van het transport, de paniek, kinderen die hun moeder kwijt zijn, een moeder die in de hoop op overleving vlucht voor haar eigen kind ('met een blozend, rond cherubijnengezicht'), het systematische roven van koffers en tasjes, goud en marmelades, hammen en worsten. Tadek maakt er deel van uit en vlucht tegelijkertijd. Vanaf de rails kijkt hij naar de scènes die zich voor zijn ogen afspelen, hij moet overgeven.
Na de oorlog zou Borowski zijn Maria terugvinden en met haar trouwen. Hij zou aan depressies lijden en hulp zoeken bij een psychiater. Als communist zou hij worstelen met de literaire conventie van het socialistisch-realisme dat auteurs wordt opgelegd. Op 3 juli 1951, enige dagen na de geboorte van zijn dochter Małgorzata, sterft hij op 28-jarige leeftijd na een tweede zelfmoordpoging.
Na het lezen van Hierheen naar het gas, dames en heren, blijf je als lezer ontzet achter. Het is Borowski zelf, met zijn afstandelijkheid, zijn ironie en zijn filmische beschrijvingen, die je een onvergetelijke leeservaring schenkt. En daarmee zijn diep gevoelde plicht tot vertellen inlost.
Bookarang
Een diepgaand persoonlijk verhaal van de Poolse schrijver Tadeusz Borowski. In 1943 werd de niet-Joodse Borowski gedeporteerd naar Auschwitz en vervolgens naar andere concentratiekampen. Zijn geliefde, Maria, die al eerder was opgepakt overleefde Auschwitz eveneens. Ze trouwden na de oorlog. Een paar dagen na de geboorte van hun dochter pleegde Borowski zelfmoord. Zijn oorlogs- en kampervaringen verwerkte hij in niemand ontziende ooggetuigen verhalen en gedichten. Zeer literair geschreven. Geschikt voor een select publiek van literaire lezers.De jong gestorven Tadeusz Borowski (1922 -1951) was een wereldberoemde Poolse schrijver, dichter, journalist en publicist. Hij schreef meerdere boeken. Zijn werk werd in meer dan twintig landen uitgegeven.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.