Het eiland van de verdwenen bomen
Elif Shafak
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Nieuw Amsterdam, © 2020 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : SHAF |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Nieuw Amsterdam, © 2020 |
VOLWASSENEN : ROMANS : SHAF |
Sander Pleij
rt/aa/28 m
Ik heb eens iemand voelen doodgaan en ik kan hier gemakkelijk vertellen dat het mooi was: ik nam haar in mijn armen en noemde de namen van haar kinderen, haar kleinkinderen. Ik streek over haar dunne haren en zei dat het goed was, dat ik bij haar was en ik noemde steeds weer de namen van haar geliefden, allemaal waren ze bij haar, als het ware.
Ik zou huichelen, want ik kan ook vertellen dat het gruwelijk was: ik noemde de namen van haar naasten, de mensen van wie zij werd weggezogen op dat moment, ik hield haar lichaam vast maar niet haarzelf, ze ontglipte me, ze kon steeds minder zien, horen, voelen, ze werd weggetrokken en verdween in het niets. En nu kun je heus beargumenteren dat dit geruststellend is: de afwezigheid van álles betekent ook de afwezigheid van lijden. Maar zo voelde het niet. Ik vond het afschuwelijk. Het verdwijnen betekende verwijderd raken van de anderen: de absolute eenzaamheid.
In het nieuwe boek van de Turks-Britse schrijver Elif Shafak (1971) vond ik de troost die literatuur hier kan bieden: tegenover de dood staat het leven, tegenover de eenzaamheid plaatst Shafak de anderen, ze komen tot je via vriendschappen, of via je verbinding met gebouwen, steden, tradities, cultuur. Maar waar ik de namen van de geliefden opnoemde, totdat die het aller-, allerlaatste waren dat nog op de grens tussen dood en leven klonk, gaat Elif Shafak een stap verder...
Want er gebeurde nóg iets toen iemand in mijn armen stierf: het doodgaan zelf. Ik kon helemaal niet zien wanneer hét gebeurde. Wat was de laatste adem? Welke was de laatste beweging - ik wist die niet te vatten. Wanneer trad de dood precies in? Het lukte me niet die te betrappen.
Elif Shafak komt nu met een prachtig, literair antwoord: in 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld gebruikt ze het perspectief van de geest in een lichaam dat nét dood maar nog niet tot rust is gekomen.
Tequila Leila ligt in een stalen afvalcontainer in Istanbul en is net vermoord omdat ze prostituee is/was. Haar bewustzijn sputtert na en haar voornaamste zorg op het moment van haar eigen sterven blijkt te zijn hoe vreselijk dit voor haar vrienden zal worden. Ze denkt aan dat bonte gezelschap. Aan Nostalgie Nalan, de boerenzoon die naar Istanbul vluchtte om zich te laten vernederen, mishandelen én ombouwen tot de vrouw die hij werkelijk was. Aan Zaynab122, waarzegster en bordeelhulpje, die haar geringe lengte aan haar naam vastplakte om niet steeds dezelfde vraag te hoeven beantwoorden. Aan Jamilla, verhandeld uit Somalië, gebroken en mishandeld, maar nochtans in staat iemands ziel te lezen en dan haar hart open te stellen. Aan jeugdvriend Sabotage Sinan, die veel te gevoelig en intelligent is om met de andere mannen mee te komen. Aan Humeyra Hollywood, uitgehuwelijkt, geslagen met een klerenhanger op haar rug, een ijzeren tang op haar benen en een wrak nadat ze jaren in Istanbul heeft gezongen in nachtclubs en gespeeld in films om je voor te schamen.
Alle vijf zijn ze verstoten, verkracht, misbruikt, in elkaar geslagen en vernederd in de patriarchale samenleving door eender welke -isten: nationalisten, communisten, islamisten, kapitalisten, solipsisten.
Níét denkt Tequila Leila aan haar vader die haar heeft verstoten, haar oom die haar heeft verkracht, de jongen die haar aan een bordeel heeft verkocht, haar moeder die eigenlijk haar moeder niet was maar het baby'tje had afgepakt van de andere vrouw van haar vader. Ook niet denkt ze aan de man die haar met zuur overgoot, aan de soldaat die haar geliefde vermoordde, aan de man die haar doodsloeg. In haar laatste momenten definieert Tequila Leila zich ondanks alles níét als slachtoffer, maar als deel van een hechte en liefdevolle vriendengroep.
Dat Shafak echt gebeurde verhalen heeft gebruikt, laat niet onberoerd. Het boek leest deels als aanklacht tegen het geweld waar vrouwen in Turkije - en elders - onder lijden. Het speelt in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, maar in het nawoord stelt de schrijver dat dit niet iets is van toen. Om deze roman werd een onderzoek ingesteld naar de in Londen woonachtige Shafak, die zegt dat ze niet veilig naar Turkije kan reizen. Zo kon ze niet bij haar oma zijn toen die sterf, noch naar Istanbul afreizen voor de begrafenis. Je voelt haar woede hierover in de toon van de opdracht: 'Voor de vrouwen van Istanbul en voor de stad Istanbul, die altijd al een vrouwenstad is geweest' - alsof ze haar stad terugpakt.
In het persbericht noemt de uitgeverij haar niet voor niets 'een feministische stem'. In dit boek is ze nog veel meer. Ze speelt prachtig met perspectieven, besteedt terloops aandacht aan het bewustzijn van een baby ('Eindelijk kwam de baby tot een besluit'), wekt beelden, kleuren, geuren op en is ook een vrolijk schrijver. Ter bestrijding van al het verdriet zijn er groteske humor en - hier niet te onthullen - actie in de grand finale.
Istanbul, leren we, is een vloeibare stad, niets is er permanent, maar ter bestrijding van de eenzaamheid die de dood brengt, is er vriendschap. De vijf waren 'veel sterker en stralender, en veel meer levend, wanneer ze elkaar aanvulden'.
Veel meer levend, ja!
*****
Uit het Engels vertaald door Manon Smits. Nieuw Amsterdam; 320 pagina's; € 22,99.
Naar gegevens van Drs. M.E. Pieterse-van Baars
Tequila Leila, een prostituee in Istanbul, is vermoord en achtergelaten in een vuilnisbak. Technisch gezien is ze dood, maar haar brein blijft nog 10 minuten en 38 seconden actief. Haar leven trekt in die minuten aan haar voorbij: van haar getraumatiseerde kindertijd, ontsnapping aan een huwelijk dat ze niet wil, vlucht naar Istanbul waar ze in een bordeel belandt, tot aan haar dood. De herinneringen gaan gepaard met geuren en smaken en omvatten ook de ontmoetingen met de vijf vrienden die haar leven inhoud hebben geven. De tweede helft van het boek is iets anders van toon en wordt verteld vanuit het perspectief van de vrienden van Leila. Ze zijn vastbesloten haar een waardige laatste rustplaats te geven en uit te zoeken wie haar vermoord heeft. Dat leidt af en toe tot bizarre scènes. De Brits-Turkse schrijfster (1971) weet de rijke en levendige sfeer van het Midden-Oosten erg goed tot leven te brengen. Via de personages worden politieke en sociale problemen in de Turkse gemeenschap aan de orde gesteld. Prachtig en vlot geschreven. Stond op de shortlist voor de Booker Prize 2019.
Gerwin Van Der Werf
il/pr/25 a
Op de eerste pagina van '10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld' treffen we sekswerker Tequila Leila dood aan in een vuilcontainer ergens aan de rand van Istanbul. Het wonderlijke is dat haar geest nog werkt nadat haar hart is gestopt met kloppen, de tien minuten en achtendertig seconden uit de titel zijn haar nog gegund om terug te kijken op haar leven.
Dit is het originele en prikkelende uitgangspunt voor de roman waarmee Elif Shafak de shortlist van de Booker Prize haalde. Shafak, thans woonachtig in Londen, is de beroemdste schrijfster van Turkije, ze wordt veel gelezen en is als politiek activiste voortdurend in beeld. Meer dan eens is ze in eigen land vervolgd omdat ze zich uitsprak over de Armeense genocide, de vervolging van Yezidi's, het schenden van de vrijheid van meningsuiting en de opmars van religie in de Turkse politiek. Ook met dit boek strijkt Shafak de autoriteiten tegen de haren in. Ze stelt het patriarchaat aan de kaak, toont de hypocriete seksuele moraal. Daarnaast schrijft ze aanstekelijk over Istanbul in de jaren zestig en zeventig, dat kolkende circus vol kleuren en geuren. Alles bij elkaar heb je als lezer genoeg redenen om het boek goed te willen vinden.
In het eerste deel van de roman lezen we hoe de levenslustige Leila haar dorp in Anatolië ontvlucht om haar heil te zoeken in Istanbul. Op haar zesde wordt ze 's nachts bepoteld door een oom die haar een schuldgevoel weet aan te praten, op haar zestiende verkracht. Als ze haar ouders dapper met de feiten confronteert wuiven ze het weg, haar vader wil haar dwingen te trouwen met de zoon van oom, om de schande te bedekken. Pijnlijke scènes die de wurggreep van de patriarchale samenleving tonen, maar er wringt iets. In het spervuur van stereotypen over bijgeloof en religieuze waan worden de personages om Leila heen karikaturen die zich precies zo onbuigzaam, wreed en misogyn gedragen als wij van ze verwachten. Waarom zou je over groot onrecht schrijven als je enkel laat zien wat we al denken te weten?
In Istanbul belandt Leila razendsnel in de prostitutie en neemt ze de bijnaam Tequila Leila aan. Steun vindt ze in een vriendengroep die bestaat uit vijf misfits: een dwerg, een travestiet, een onzekere jeugdliefde, een Somalische vluchteling en een zangeres. Het is haar 'waterfamilie', nu haar bloedfamilie haar verstoten heeft. Ze krijgt een relatie met de linkse studentenleider Ali (het stereotype van de idealistische communist). Intussen passeren cruciale gebeurtenissen uit de geschiedenis van Istanbul, zoals het aanmonsteren van het eerste Navoschip, de opening van de brug over de Bosporus en de studentenopstand op het Taksimplein.
Shafaks stijl heeft vaart en ze schrijft zintuiglijk: "De bus stonk naar dieseluitlaatgassen, citroenaftershave en vermoeidheid." Helaas schuwt ze de melodramatische clichés ook niet: "Voor de zoveelste keer in haar leven werd ze verscheurd tussen haar instinct en haar hart." Ook de transformatie van Leila tot illusieloze sekswerker wordt niet uitgewerkt. Eigenlijk blijft haar stem braaf en toonloos, tot het moment dat ze in die container ligt. En dan, op tweederde van het boek, doven haar gedachten uit.
Er volgt een tweede deel waarin de vijf vrienden het plan opvatten haar lichaam op te graven uit een armengraf teneinde haar een waardige begrafenis te geven. O, wat érg weer, denk je, maar dat valt mee, Shafak laat in dit deel het pathos mijlenver achter zich. De hele setup is die van een sitcom met vijf kibbelende vrienden, de associatie met 'Friends' en 'Big Bang Theory' is vermoedelijk gewild. Het verhaal wordt pure slapstick, ze graven eerst de verkeerde op, er is een dwaze achtervolging door de politie.
Je zou het een moedige keuze kunnen noemen, het boek zo'n wending te geven, maar het voelt geforceerd aan. De Booker shortlist-nominatie is een terechte erkenning voor het werk van Elif Shafak, maar deze roman valt tegen.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.