De woestijn van de Tartaren

In de Italiaanse provincie Belluno staat het cultuurprogramma 2006 in het teken van een van haar grootste schrijvers en intellectuelen, Dino Buzzati. In zijn jubileumjaar - Buzzati werd geboren in 1906 (hij stierf in 1972) - lijkt het ook voor Nederlandse uitgevers tijd om hem te herdenken. Uitgeverij Veen brengt een herdruk van De Ronde van Italië op de markt, Wereldbibliotheek doet beter met een licht bewerkte heruitgave van Een liefde en een nieuwe vertaling van zijn meesterwerk, De woestijn van de Tartaren.
Terwijl in Europa de Tweede Wereldoorlog dreigde uit te breken, vertrok Dino Buzzati in 1939 als verslaggever en fotoreporter voor de Milanese krant 'Corriere della Sera' naar Ethiopië. Een jaar later werd De woestijn van de Tartaren voor het eerst uitgegeven. In datzelfde jaar nog werd hij oorlogscorrespondent en bracht hij tot en met de bevrijding in 1945 verslag uit van de oorlog. Zijn journalistieke werk beïnvloedde de schrijver in zijn romans en talrijke korte verhalen niet alleen stilistisch, maar gaf ook direct de aanleiding tot het ontstaan van De woestijn van de Tartaren. Het boek groeide uit de nachtelijke monotone redactionele routine en in de eindeloze sleur zag Buzzati de eenzaamheid, de zinloosheid en de absurditeit van het leven. Instinctief vertaalde hij deze visie naar een fantastische militaire wereld, naar een eenzame vesting aan de uiterste grens van een rijk.
De Vesting Bastiani is een voorpost, hoog in de bergen, die grenst aan een uitgestrekte woestijn waarachter de Tartaren zich al een eeuwigheid zouden schuilhouden. Het verhaal gaat dat de vesting de plaats bij uitstek is om op zekere dag een heroïsche rol te vervullen bij het terugslaan van de woeste Tartaarse troepen. Beneden in de stad pakt de jonge luitenant Giovanni Drogo zijn spullen en zet zich op weg naar de vesting, zijn eerste standplaats. Hoewel de tocht naar het begin van zijn carrière leidt, bekruipt hem een gevoel van weigerachtigheid. Hij beslist om bij aankomst meteen om overplaatsing te vragen, maar schaamt zich als het eenmaal zover is. In het fort wordt hij geconfronteerd met ijverige soldaten en ijzeren regels. Zijn verstand zegt hem weg te gaan, zijn hart voorvoelt een heus moment de gloire. Drogo geeft zich over aan de absurde militaire discipline van de vesting, waar iedereen niets doet dan wachten: wachten op wat hun leven zin zal geven, wachten op de Tartaren. De fascinatie van de dreigende horizon krijgt Drogo in de greep en het monotone, steriele bestaan in de vesting doet hem vervreemden van de stad, zijn familie, zijn vrienden. Hij vertrekt niet na vier maanden, niet na twee jaar - hij wacht.
De uren, dagen en jaren kruipen voorbij zonder dat luitenant, kapitein en ten slotte majoor Drogo zich ervan bewust wordt hoezeer hij vasthoudt aan het banale idee dat alles nog staat te gebeuren. Buzzati beschrijft met precisie de alledaagse werkelijkheid in een fantastische, absurdistische wereld en onderscheidt zich als een meester van het ritme. Pas wanneer Drogo naar het einde van het boek en zijn leven tot het besef komt dat hij zijn jeugd, zijn leven bij zijn vertrek naar de vesting in de stad heeft achtergelaten, gaat het tempo de hoogte in. Winters en zomers volgen elkaar sneller op, tot Drogo ziek wordt. Hij verlaat zijn kamertje niet meer en komt tot de bittere vaststelling dat het leven één grote grap is, dat wij de saaiheid van het leven lijken te verdragen door onszelf een mooiere toekomst voor te spiegelen. Een toekomst waarop wij een leven lang wachten, maar die nooit of - ironisch genoeg - te laat komt. Drogo kan zich nauwelijks recht houden wanneer de vijand dan toch voor de poorten van de vesting staat. De wanhoop nabij, kan hij nog in één ding berusten: de dood.
Dino Buzzati bracht in De woestijn van de Tartaren de voornaamste thema's van zijn werk samen: de eenzaamheid, het wachten en de dood. Zijn thematiek werd vaak vergeleken met die van schrijvers als Franz Kafka en Samuel Beckett. Hoewel zij allen een fascinatie voor de absurditeit van het leven delen, bestaat er toch een verschil in wereldbeeld. Waar Kafka nooit uitkomt bij de zin van het leven, bereiken Buzzati's personages op z'n minst een moment van verlossing.
In 1963, meer dan twintig jaar na De woestijn van de Tartaren, verscheen Een liefde, waarmee Buzzati op het eerste gezicht afstand leek te nemen van zijn eerdere werk. Het allegorische, fantastische was haast verdwenen en had plaatsgemaakt voor het meest 'realistische' boek dat hij zou schrijven. Hij trachtte 'de liefde' uit te kleden, te doorgronden door de ogen van een erotisch geobsedeerde architect.
Antonio Dorigo, 49 jaar, is architect in Milaan. Op een februarimiddag stelt madam Ermelina hem voor aan Laide, een verleidelijk, minderjarig meisje. Laide werkt als callgirl in dienst van madam Ermelina, die met de grootste discretie haar selectieve publiek verzorgt. Na hun eerste afspraakje groeit bij Dorigo een onblusbare passie, die zich gaandeweg tot een gevoel van liefde ontwikkelt. Zijn gevoelens blijven onbeantwoord, maar hij raakt geobsedeerd door het meisje. Dorigo komt maar weinig van haar te weten, en hetgeen hij denkt te weten te komen, lijkt hem onwaarschijnlijk. Hij moet meermaals vernederingen verdragen en houdt zichzelf voor de gek om haar niet te verliezen. Bedrog en leugens volgen elkaar op en Dorigo's obsessie wordt pathologisch, maar hij is niet in staat te reageren. Hij ziet geen alternatief dan de betaalde liefde. Zijn liefde is een wanhopige, laffe, maar oprechte, intense liefde.
Buzzati creëert op een briljante manier een mysterie rond het voor Dorigo onverschillige, leugenachtige personage van Laide, dat zich identificeert met de mistige, grijze stad Milaan, die dienst doet als decor. De erotische obsessie van Dorigo, wordt kracht bijgezet door de verschillende stijlregisters, de indrukwekkende monologues intérieurs en het wisselende vertelperspectief - een techniek die Buzzati overigens in al zijn werken virtuoos hanteert.
Stilistisch is Een liefde met zijn realisme en de indringende portretten van de protagonisten een breuk met zijn vroegere werk. Maar er zijn wel onmiskenbare raakpunten tussen Giovanni Drogo en Antonio Dorigo, allebei personages die zich verlaten op het absurde, dat hen voorkomt als de diepere betekenis van het leven. Ook in zijn meest realistische boek vertelt Buzzati zijn verhaal op een zo eigen, hallucinante manier dat droom en werkelijkheid niet altijd duidelijk onderscheiden kunnen worden. Literatuurcriticus Giuliano Gramigna omschreef de aantrekkingskracht van Buzzati's werk als "het kruispunt van het vermogen om het fantastische te 'bureaucratiseren' en het zetje om een poëtisch of ook emotioneel punt te bereiken. De mélange lukt niet altijd, maar waar hij dat wel doet, zou iets ontstaan dat je kan verdichten tot 'een buzzati'". [Jan Mertens]