De duizelingwekkende jaren : Europa 1900-1914
Philipp Blom
Philipp Blom (Auteur), Wil Hansen (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
De Bezige Bij, 2019 |
VERDIEPING 3 : FEESTPALEIS : OVER MUZIEK-FILM : 786.21 BLOM |
Erwin Mortier
2/ei/17 m
Philipp Blom hoorde ik voor het eerst viool spelen een paar jaar geleden, in een Toscaanse hoeve in de Val d'Orcia, waar hij en zijn vrouw Veronica een aantal van hun naaste vrienden hadden uitgenodigd. Overdag had iedereen zijn bezigheden en 's avonds werd er gezamenlijk gekookt en gegeten. Het was al wat te koel om bij maanlicht onder de eiken te kunnen tafelen met uitzicht op de Monte Amiato, een uitgedoofde of toch al millennia slapende vulkaan. Soms stak er wind op en trok de hemel dicht. Deuren klapperden in hun hengsels, vensterluiken rilden, het haardvuur wakkerde. Het werd herfst, maar elke dag, voor een uur of wat, klonken vanuit Philipps vertrekken hemelse, zoekende klanken op.
De tonen brachten rust en ik beluisterde wat hij in Een Italiaanse reis schrijft: 'Een instrument is voor elke musicus een vertrouwde partner, een uitbreiding van zijn eigen lichaam. Soms zingt het schijnbaar moeiteloos… op andere dagen weigert het elke dialoog… De relatie tot het eigen instrument kan even intens zijn als die tot een mens of een dier die of dat een centrale rol in het eigen leven of ook het werk inneemt: een partner aan de trapeze, een renpaard, een oude fiets op een verlaten weg. Je bent afhankelijk van zijn mogelijkheden en zijn grillen… maar wanneer bewegingen en intenties met elkaar versmelten, verdwijnt de grens tussen vlees en hout. Dan ontstaat er iets als geluk.'
'Ik ben lang niet ernstig genomen als historicus', zei hij me, zonder larmoyant te zijn, toen we in een verloren moment samen aan tafel zaten. 'Dat begint nu te veranderen.'
'Wat is het ergerlijkste?' vroeg ik. 'Ernstig worden genomen, of niet?'
Hij glimlachte en ik ook. We hielden het antwoord in beraad.
De eiken die het huis omringden, waren trouwens veel te gezond en van vocht doorvloeid om er goede violen uit te kunnen bouwen.
Ter verstrooiing
Een Italiaanse reis verhaalt Philipps zoektocht naar de onbekende man die zijn geliefde viool heeft gebouwd. Een Duitser wellicht, waarschijnlijk geboren en getogen in Beieren, in de Allgäu, een landstreek die vooral uit rotsgrond bestaat, waarop taai hout groeit dat geschikt is voor de zachtste sonates. Er liep ook nog eens een oude heerweg doorheen, 'de oude Via Claudia Augusta, de Romeinse handelsroute over de Alpen, die Augsburg met Venetië verbond en zo uiteindelijk ook deel van de lange landweg was die van Peking via Samarkand, Bagdad en Constantinopel naar Vlaanderen en Noord-Europa leidde'. Die route zal de man, wellicht een jonge man, ook hebben genomen om Italië te bereiken. Mogelijk zocht hij gewoon het geluk, veel waarschijnlijker was hij deel van een netwerk van instrumentenbouwers dat in die tijd onder zware druk stond.
De viool zoals we die zien en beluisteren, is een relatief jong verschijnsel. Samen met onder andere de cello en de altviool heeft ze vele andere types strijk- en snaarinstrumenten verdrongen. Tijdens het Ancien Régime was muziek vooral een aristocratische aangelegenheid, althans de meeste muziek die bewaard is gebleven. Iets ter verstrooiing of ter versiering van de glories, op het strijdperk of in bed, van allerlei vorsten. Hoven creëerden hun eigen type van instrumenten, hun bouwers, hun musici, hun componisten.
Toen er vanaf 1789 allerlei gekroonde koppen rolden, sneuvelden er ook allerlei instrumenten of begonnen ze een kwijnend bestaan te leiden, en ook hun bouwers. Er ontstond evenzeer nood aan een ander type componist. Versailles maakte plaats voor Hollywood, om het even kort door de boogstreek te zeggen. 'De nieuwe verlichte tijdgeest wilde dat concerten zich op de burgerlijke samenleving richtten', schrijft Philipp. 'In openbare theaters en operahuizen - een soort ruimtelijke tegenpool van kroningszalen en kerken. Violen, altviolen en cello's hadden een enorm evolutionair voordeel: ze hadden vier snaren, die steeds in dezelfde kwintafstanden waren gestemd. Wie altviool speelde, kon alle altviolen spelen, en muziek die voor die instrumenten geschreven werd, kon ook in een ander land probleemloos gelezen en gereproduceerd worden. Het was een succes van de standaardisering.'
Markt of mestvaalt
Wellicht bewoog de onbekende die Philipps viool in elkaar stak, of het atelier waarin hij het met anderen bouwde, zich op die overgang, op weg naar een Venetië dat ooit het kruispunt was tussen Oost en West maar driehonderd jaar geleden langzaam in zichzelf begon te verzinken, zoals het vandaag in zichzelf verzinkt door een combinatie van klimaatopwarming en cruiseschepen met te veel diepgang en dure toeristen. De scheepsschroeven tasten de eeuwenoude boomstammen aan waarop de stad rust, door zuurstof met het brakke water te mengen en het beschermende bezinksel weg te kolken.
De Venetianen hebben ongeveer alles bij elkaar geroofd of verlokt wat ze vermaard maakt: hun keuken, hun kunst, hun architectuur en Peggy Guggenheim. Maar behalve om de paar jaar een - kuch - nogal plichtmatige biënnale, barstend van - kuch - doorgaans nogal plichtmatige actuele kunst, brengt de lagune nog maar weinig muziek voort, en dus ook geen instrumenten. Laat staan componisten. Kan kunst alleen maar vanuit onrust ontstaan? Waar ontkiemt ze, op de markt, of op de mestvaalt?
Philipps zoektocht naar de oorsprong van zijn viool is eigenlijk een zoektocht naar vaderschap en de vele voorouders van een traditie, naar herkomst en toekomst. Dat is wat zijn werk beademt en erin rondzingt. Een Italiaanse reis is van al zijn boeken die in het Nederlands zijn vertaald het meest persoonlijke. Een archeologie van het heden, als het ware, maar ook van wat hemzelf passioneert: de mens als een dier dat hout kan laten zingen maar er ook brandstapels mee kan aansteken. De mens als emigrant die heikele bergpassen bewandelt om de zwakke vlam van geluk en beschaving aan de waak te houden, midden tussen het gewoel van de wereld.
Wat als de onbekende bouwer van zijn viool op zijn tocht over de bergen was ingesneeuwd of van een richel gegleden? Onvermijdelijk moet ik denken aan al wie zeventig jaar geleden over bergruggen klom met in de rugzak manuscripten, partituren en wat dies meer zij, om de barbarij in Philipps vaderland, waar de burgerlijke samenleving implodeerde, te ontvluchten.
'Ik hou van de transgressie', zei hij me ook nog, in Italië. 'Je niet tot je eigen grenzen laten beperken.'
Ik dacht daarbij: de enige manier om een muziekwerk vakkundig te vermoorden bestaat erin het correct uit te voeren. De beste manier om een boek morsdood te slaan is het uitputtend te willen bespreken.
Gelukkig onvoltooid
Een Italiaanse reis voert ons, onder meer, naar obscure ateliers van vioolbouwers, weggestopt tussen 'Bosnische cafés, Turkse bakkerijen, Thaise massagesalons en discountsupermarkten,' waar de wonderlijkste musici over de vloer komen, want 'toch is er in dat gebouw iemand die de kunst verstaat de grootste meesterwerken van de instrumentenbouwkunst te repareren, stemmen uit vier eeuwen, allemaal grote namen, een onzichtbare gemeenschap van levenden en doden. Het enige naambordje dat op zijn bestaan wijst, is dat bij de bel, naast de onopvallende maar zwaar gepantserde voordeur.'
Hij is een beetje een homp van een man, Philipp. Maar wat een fijnzinnige geest. En hoe teder liet hij die viool op zijn brede schouders rusten, daar in Italië.
We leerden hem en Veronica kennen op een boekenfestival in Antwerpen. Nadien brachten we hen naar hun hotel. Mijn wederhelft legde Abba op, onderweg.
'Het wordt een lange nacht', zei ik. We lachten hartelijk met ons vieren. Het werd het begin van een vriendschap die ik een gelukkig onvoltooide symfonie noem. Zijzelf wonen in Wenen, vlakbij het station waar toen Syrië ontplofte een golf van vluchtelingen aanspoelde en iedereen weer eens de ondergang van het Avondland nabij zag. We zijn intussen dusdanig op bomgordels gefixeerd dat we vergeten dat er ook nog notenbalken bestaan, en muziek, en liederen - de onzichtbare bagage van onze ziel die iedere emigrant in zich meedraagt. Ik weet zeker dat Philipps boek door die vloed van reddeloosheid en onhoorbare zangen mee is geïnspireerd.
Ik heb nooit een antwoord gekregen op de vraag wat hij nu het ergerlijkst vindt: erkenning te krijgen, of niet.
'Het leven is moeilijk, maar moeilijk is ook wel mooi', zei hij onlangs nog.
Zouden we hem in plaats van sterren, niet minstens vier snaren gunnen?
Vertaald door W. Hansen, De Bezige Bij, 334 blz., 29,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Eine italienische Reise. Auf den Spuren des Auswanderers, der vor 300 Jahren meine Geige baute'.
Dr. Nelleke Manneke
De auteur, bekend van onder andere 'De opstand van de natuur' (2017)*, wilde in zijn jeugd violist worden. Doordat hij te laat begon met het instrument en te weinig techniek en talent had, koos hij voor een geschiedenisstudie. De liefde voor de viool bleef en inspireerde hem tot dit boek, waarin hij op zoek gaat naar de maker van zijn instrument. De auteur geeft hem de denkbeeldige naam Hanns, want de naam van de vioolbouwer onder het linker f-gat blijkt te zijn vervalst. Een deskundige oordeelt dat de viool moet zijn gemaakt in de achttiende eeuw in Italië, met invloeden uit Zuid-Duitsland. De titel, gebaseerd op werk van Goethe, verwijst naar de tocht van de auteur, beginnend in Füssen in de Allgäu. Die reis levert niet de naam op van de maker van zijn viool, maar voert wel langs allerlei uiteenlopende ontdekkingen: over vakmanschap, migratie, muziekcultuur en het genot van muziek maken. Het resultaat is een persoonlijk, af en toe lyrisch en speculatief, maar daardoor ook prikkelend boek. Met zwart-witillustraties en een literatuuropgave. Mooi uitgegeven; voor muziekliefhebbers en geïnteresseerden in strijkinstrumentbouw.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.