Dwalende sterren : roman
Tommy Orange
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Meulenhoff, © 2019 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : ORAN |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Meulenhoff, © 2019 |
VOLWASSENEN : ROMANS : ORAN |
Tekst Hans Bouman
rt/aa/02 m
Zijn loopbaan als indiaan begon op school, toen Tommy Orange een jaar of zes, zeven was. "Ik groeide op in een gemengde wijk in Oakland, Californië: blank, zwart, Joods, latino, Hawaïaans en wat al niet. Als jongen met een Cheyenne-vader en een blanke moeder voelde ik me niet echt anders dan de rest. Totdat, de week voor Thanksgiving, mijn vader op school werd uitgenodigd om te komen vertellen over wat het is om native American te zijn. Het is voor een kind denk ik altijd een beetje gênant als je ouders in de klas verschijnen, en in mijn geval kwam daar nog bij dat mijn vader er in alle opzichten uitziet als een native, en Cheyenne als eerste taal heeft. Vanaf dat moment wist iedereen: Tommy is een indiaan."
In zijn verhaal voor de klas beperkte de vader van Orange zich tot uitleg over Cheyenne-tradities, zonder veel in te gaan op het valse beeld dat de Amerikaanse schoolboeken tot op de dag van vandaag schetsen over Thanksgiving: een feestmaal dat de vriendschap tussen de kolonisten en de Wampanoag-stam zou hebben bezegeld. Orange junior is daar minder terughoudend over.
"Die maaltijd was niet meer dan een landtransactiefeest. Twee jaar later werd opnieuw zo'n maaltijd georganiseerd als symbool van eeuwigdurende vriendschap. Tweehonderd indianen stierven die avond aan een onbekend vergif."
Spraakmakend
Het afgelopen jaar was Tommy Orange een van de spraakmakende auteurs in de Verenigde Staten. In zijn debuutroman Er is geen daar daar (There There) laat hij stemmen aan het woord die normaliter zelden worden gehoord: die van Amerikaanse indianen, en dan met name zij die niet in reservaten leven, maar in de grote steden, wat tegenwoordig voor 70 procent van hen geldt.
In Er is geen daar daar volgen we de lotgevallen van twaalf van hen: een jongen die aan foetaal alcoholsyndroom lijdt, een werkloze, obese man met constipatie, een voormalige alcoholiste die werkzaam is als verslavingsconsulente, iemand die probeert zijn bestaan zin te geven door terug te grijpen op de Cheyenne-tradities van zijn voorouders, een randfiguur met plannen voor een beroving. Kortom: niet bepaald een geprivilegieerd gezelschap en daarmee representatief voor veel afstammelingen van de Amerika's oorspronkelijke bewoners.
Hoe noemen we die oorspronkelijke bewoners trouwens? In Er is geen daar daar komen we diverse varianten tegen. Orange: "De gebruikte termen zijn generatie-afhankelijk. Mijn vader spreekt over 'indianen'. De generatie van de Burgerrechtenbeweging heeft het over 'Amerikaanse indianen', in het huidige politieke klimaat wordt meestal over native Americans of kortweg natives gesproken. Maar je hoort ook het formelere 'First Nations'. In mijn boek gebruiken veel personages het woord 'indiaan' als een geuzennaam. Ikzelf ook vaak."
Kevin Costner
In de proloog schetst Orange een beknopt maar schrijnend beeld van het huiveringwekkende lot van de Amerikaanse indianen als gevolg van de blanke kolonisatie en schrijft hij bitter over de oude en nieuwe mythes die rondom deze gebeurtenissen zijn ontstaan: "Kevin Costner die ons redt, John Wayne die ons met zijn revolver neermaait en Iron Eyes Cody, een Italiaanse acteur die onze rollen vervult in films."
Veel hoop dat er op korte termijn verandering komt in het beeld dat Amerikanen van hun verleden koesteren, heeft Orange niet. "Donald Trump zei nog heel recentelijk: 'We hebben dit land getemd en we gaan daarvoor niet onze excuses aanbieden.' Native Americans vormen maar 2 procent van de bevolking. We leggen niet veel gewicht in de schaal."
Orange groeide op in een verscheurd gezin. Waar zijn vader midden in de Cheyenne-traditie stond, was zijn moeder een hippie die na een spirituele zoektocht uiteindelijk lid werd van de Evangelische Gemeente.
"Zij sprak voortdurend over het einde der tijden, over hel en verdoemenis, en dat maakte mij doodsbang. Maar mijn vader was op zijn manier ook een fanaticus, dus er was altijd ruzie. Dat was op zijn zachtst gezegd verwarrend. Voor allebei mijn ouders gold dat je relatie met God het belangrijkste in het leven was. Hoe het met mij op school ging, deed niet zo ter zake. Ook niet voor mijzelf trouwens, want ik was ervan overtuigd dat het einde der tijden zou zijn aangebroken voordat ik volwassen was."
Een cruciale gebeurtenis in Oranges leven was het moment dat er bij zijn vader lymfeklierkanker stadium IV werd geconstateerd. "Dat is het stadium waarin de kanker is uitgezaaid naar andere organen. In de Native American Church, waartoe mijn vader behoort en mijn immer zoekende moeder tegenwoordig trouwens ook, worden er bij ernstige ziekten vier ceremonies doorlopen. Die behelzen onder meer gebed en zang bij een houtvuur in een tipi, alsook het gebruik van peyote, een middel dat aan bepaalde cactussen wordt ontleend. En: hij genas! Na de ceremonies zou hij chemotherapie krijgen, maar dat bleek tot verbijstering van zijn artsen niet meer nodig.
"Voor mij was dit een cruciale gebeurtenis, waardoor ik heel anders tegen het leven en tegen mijn eigen achtergrond ging aankijken."
De geur van benzine
Rond dezelfde tijd kreeg Orange een baan in een tweedehandsboekwinkel en werd, naast de Cheyenne-cultuur, de literatuur zijn grote fascinatie. Hij belandde bij een non-profitorganisatie die zich richtte op native Americans en nam onder meer deel aan een storytellingproject waarbij hij levensverhalen vastlegde. Zo raakte hij steeds meer vertrouwd met de leefomstandigheden van de 'stadsindianen', die hij in zijn boek zo treffend omschrijft:
'Het geluid van de snelweg is ons bekender dan dat van een rivier, het gehuil van een trein in de verte bekender dan wolvengehuil, de geur van benzine en natgeregend asfalt, de geur van rubber is ons bekender dan die van cederhout of salie.'
Gaandeweg rijpte het plan om een boek te schrijven waarin hij die 'stedelijke indiaanse ervaring' tot uiting zou brengen. Orange volgde een cursus creative writing aan het Institute of Native American Arts en begon te werken aan een project waarin een veelheid aan stemmen moest doorklinken, maar dat tegelijk een eenheid moest zijn.
"Een tijdlang werkte ik met allerlei experimentele technieken, maar eigenlijk was dat meer spelen dan serieus schrijven. Toen mijn vrouw me op een dag vertelde dat ze zwanger was, besefte ik: nu moet je toch echt serieus aan de slag, man. Er komt een kind! Niet lang daarna las ik Let the Great World Spin van Colum McCann, en vond mijn vorm."
Let the Great World Spin opent met een waargebeurd tafereel uit 1974, waarin een Franse evenwichtskunstenaar achtmaal over een kabel heen en weer loopt, die hij op honderden meters hoogte tussen de Twin Towers heeft gespannen. McCann gebruikt deze scène als samenbindend principe om de verhalen te vertellen van een uiteenlopend gezelschap New Yorkers die getuige waren van de gebeurtenis.
"Uit de veelheid van verhalen die ik in de loop der jaren had gehoord, schiep ik twaalf native Americans uit Oakland, Californië, die allemaal het plan hebben om de grote powwow bij te wonen, de jaarlijkse feestelijke indiaanse ceremonie in het plaatselijke Coliseum-stadion. Sommigen hopen er een bevestiging van hun identiteit te vinden, voor anderen biedt het simpelweg werkgelegenheid, weer anderen komen er om op te treden, of het optreden van familieleden te aanschouwen, en nog weer anderen zien hier een perfecte gelegenheid om een roofoverval te plegen."
Raadselachtig
De enigszins raadselachtige titel There There ontleende Orange aan de eveneens uit Oakland afkomstige Gertrude Stein (1874-1946), die in Everybody's Autobiography (1937) constateert hoe haar geboortehuis, en daarmee haar jeugd, zijn verdwenen en dat eigenzinnig steiniaans verwoordt: 'There is no there there.' In de Nederlandse titel is de volledige zin bewaard gebleven.
"Het citaat is zeer van toepassing op de indianenbevolking van de VS. Dit laat ik een van mijn personages ergens zeggen, maar het is ook mijn mening: de grond van onze voorouders gaat vandaag de dag verborgen onder glas en beton en draad en staal, de herinneringen zijn onherroepelijk bedekt.
"Toen ik There There ging googelen, bleek dat er ook een Radiohead-song is met die titel, die qua tekst en sfeer perfect bij mijn idee aansloot."
Hoewel de roman een bij vlagen ontluisterend beeld geeft van het leven van indiaanse Amerikanen, was de ontvangst van Er is geen daar daar in deze kringen uitgesproken positief.
'Vooral de niet-indiaanse lezers hebben oog voor de duistere, tragische aspecten die in het boek worden beschreven. Dat merk ik wanneer ik lezingen of publieksinterviews geef. Ook tonen mensen zich vaak verrast, omdat zoveel van wat ik over de geschiedenis en het hedendaagse bestaan van native Americans vertel, onbekend is.
"De natives zelf zijn vrijwel unaniem positief. Zij vinden dat ik hen op een eerlijke wijze voor het voetlicht heb gebracht. Ze herkennen zich in de verhalen. Misschien is het opmerkelijk, maar de mensen over wie mijn boek gaat, zien hun levens niet als tragisch, hoezeer ze ook doortrokken zijn met droevige feiten en gebeurtenissen.'
Zelf is Orange van mening dat tragiek weliswaar een aspect van het boek is, maar niet het enige. "Het is ook grappig en niet zonder hoop. Ik geloof niet dat ik in mijn boek de vuile was heb buiten gehangen van de gemeenschap waarvan ik deel uitmaak, maar zie het als een oprecht onderzoek naar mijn eigen omgeving. Exploratie, geen exploitatie."
Paard van Troje
Ondanks het ongunstige gesternte van het Trump-tijdperk hoopt Orange met zijn roman een bijdrage te leveren aan de emancipatie van zijn volk. "Ik hoop dat mijn boek een beetje werkt als een paard van Troje: ideeën die worden binnengehaald omdat ze zijn vormgegeven als kunst. Ik wil geen priester of leraar zijn, maar kunst waarbij niets op het spel staat, vind ik niet interessant."
Vanaf het eerste hoofdstuk is duidelijk dat enkele personages van plan zijn de powwow te misbruiken voor hun eigen doeleinden en gedurende de roman is dat een voortdurende bron van spanning. Er zijn natives met snode plannen en uit de 3D-printer afkomstige pistolen. Zonder in detail te treden: de spanningen bereiken hun climax gedurende de laatste hoofdstukken van het boek, waarbij alle krachten - positief en negatief - indiaans zijn. Met andere woorden: er is geen sprake van een ingrijpende blanke hand van buitenaf.
"Een bewuste keuze", aldus Orange. "Het zou iets geringschattends hebben wanneer ik blanke slechteriken zou hebben opgevoerd, met de bedoeling het indianenfeestje te verpesten. Dat zou native Americans opnieuw in een underdogpositie hebben gemanoeuvreerd, passief hebben gemaakt. Het slot van mijn roman zegt: wij natives zijn heel goed in staat zelf onze tradities te vieren. En dus zijn we ook heel goed in staat daar zelf een bende van te maken."
Meulenhoff, 320 p., 19,99 euro. Vertaald door Jetty Huisman.
Kathy Mathys
rt/aa/08 m
Tot het einde de jaren 70 verscheen er in de VS aan het eind van de televisieavond een testbeeld met een indianenhoofd omringd door cirkels die deden denken aan een vizier. 'Het was maar een test', schrijft debutant Tommy Orange, maar dit bizarre beeld zegt veel over de manier waarop de Amerikanen de oorspronkelijke bewoners van het continent hebben behandeld. In de proloog van Er is geen daar daar, in 2018 een van de meest spraakmakende romans in de VS, beschrijft Orange de geschiedenis van de indianen in Noord-Amerika in een notendop. Dat is er een van onderdrukking en slachtpartijen.
De schrijver werd geboren in 1982 als kind van een Cheyenne-vader en een blanke moeder. De thuissituatie was explosief, altijd was er ruzie. Zijn moeder geloofde in het einde der tijden en zadelde de kleine Tommy op met doodsangsten. Orange heeft nooit in een indianenreservaat gewoond; net zoals dat van de meeste indianen speelt zijn leven zich af in een grootstad. Ze kwamen er terecht door de Indian Relocation Act, ontvluchtten het reservaat of konden als oorlogsveteraan geen andere plek vinden. Het is die stedelijke native over wie Orange schrijft. Daarmee onderscheidt hij zich van auteurs als Sherman Alexie en Louise Erdrich, die vooral over de reservaten hebben geschreven. 'De trottoirs, de straten, het asfalt wist onze somberte te absorberen', klinkt het over de stad.
Na de non-fictie-achtige proloog wisselen de verhalen van twaalf personages elkaar af. De climax is de Big Oakland Powwow, waar alle personages naartoe gaan. De een heeft nobele bedoelingen, de ander niet. Zo wil Orvil Red Feather aansluiting vinden bij de indiaanse cultuur door te dansen. Octavio Gomez is dan weer van plan om prijzengeld te stelen op het evenement - er is veel cash voorhanden, want veel natives hebben geen bankrekening.
Gespletenheid
Wat Orange heel goed laat zien, is de gespletenheid en de verwarring bij zijn personages. De een sluit zich af van het verleden - veelal tevergeefs -, de ander wil er juist meer over weten. 'Wij zijn de herinneringen die we ons niet herinneren', schrijft Orange over de jonge generatie. Een van de personages, Dene Oxendene, is een beginnende filmmaker die getuigenissen wil verzamelen. Hij haalt stedelijke natives van alle leeftijden voor de camera en laat hen vertellen. Er is geen daar daar zou je kunnen omschrijven als de geschreven versie van zo'n film.
Bij de oudere generaties merken we dat sommigen hun cultuur omarmen en levend willen houden, en anderen dat te pijnlijk vinden. Een van de indrukwekkendste personages is Jacquie Red Feather, een verslavingsconsulent die zelf drinkt. Ze kent haar kleinkinderen niet; haar dochter heeft ze afgestaan. Een andere dochter heeft zelfmoord gepleegd.
De gezinnen die de schrijver laat zien, zijn verscheurd. Er is sprake van geweld en alcoholverslaving; depressies en zelfmoord zijn gigantische problemen. In interviews benadrukt Orange dat natives toch positief reageren op zijn roman. Zo is het nu eenmaal, zeggen ze.
Er is geen daar daar vertelt een voor velen verborgen geschiedenis, brengt het verhaal van een groep die zelden een stem krijgt. De schrijver slaagt erin om zijn personages telkens een andere toon te laten aanslaan, geen geringe verdienste voor een debutant. De titel is afkomstig uit Autobiografie van Alice B. Toklas. Daarin schrijft Gertrude Stein dat de plek in Oakland waar ze opgroeide zo veranderd was, dat er van het 'daar' uit de kindertijd niets meer over was. Zo is het ook voor de natives. Het land van hun voorouders is 'onherroepelijk bedekt' met staal en beton.
Er is geen daar daar is een donkere roman, maar het vertellen van verhalen vormt een tegengewicht voor zoveel droefenis. Verhalen verbinden, en houden het verleden levend.
Vertaald door Jetty Huisman, Meulenhoff, 319 blz., 19,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'There there'.
Naar gegevens van A. Miedema
Deze debuutroman van Tommy Orange bevat een mozaïekvertelling over twaalf personen uit Oakland, Californië, met een inheems-Amerikaanse (native American) achtergrond die uiteindelijk allemaal op een dramatische manier samenkomen tijdens een traditionele powwow in het stadion van deze stad. De auteur, die zelf tot de Cheyenne en Arapaho-stammen van Oklahoma behoort, reflecteert in dit goed geschreven verhaal op de vraag wat het betekent om een ‘native’ te zijn in een verstedelijkte omgeving. De ogenschijnlijk uitzichtloze levens van deze mensen worden gekenmerkt door drankmisbruik, huiselijk geweld, verslaafde moeders, afwezige vaders en oma’s die voor de kleinkinderen zorgen. Orange opent met een kritische proloog maar laat zijn karakters hun eigen hedendaagse verhalen vertellen en gebruikt hierbij verschillende vertelperspectieven. Het resultaat is een gelaagd verhaal met kleurrijke mensen dat een nieuwe kijk geeft op de Amerikaanse indiaan en als bonus een spannende ontknoping die tot nadenken stemt.
Gerwin Van Der Werf
ru/eb/23 f
Het afgelopen jaar zag ik verschillende malen de volgende meme op social media terugkeren: een foto van een oude indiaan, voorzien van de tekst: So you're against immigration? Splendid! When do you leave? Ook aan deze kant van de oceaan verzamelde het plaatje veel likes, want een sneer naar Trump met zijn immigratiewetten kan altijd op applaus rekenen. Maar wat begrijpen wij van de pijn erachter? Van die indiaan op die foto hebben wij ook in Europa allang een mascotte gemaakt, een mogelijk verkleedthema, een logo, wij laten hem in films wreed en onvoorspelbaar zijn of juist wijs, mild en jaloersmakend één met de natuur.
Tommy Orange gaat deze stereotypering te lijf, in zijn debuutroman 'Er is geen daar daar'. Hij wil de geschiedenis van zijn volk anno nu schrijven, van de Native Americans die vanuit reservaten terecht zijn gekomen aan de rafelranden van de stad. Hij wil laten zien wat het betekent om een Native te zijn in de moderne tijd: anoniem, onherkenbaar, berooid en beroofd van identiteit.
Het boek opent sterk, met een proloog in de vorm van een essay waarin het lot van de Native Americans wordt beschreven, in harde, reportage-achtige stijl in de wij-vorm, want de schrijver is een van hen.
Zelf spreekt Orange over indianen, die pijnlijk foutieve naam die Europeanen het volk gaven, een naam die voor de Native Americans een soort geuzennaam is waar tevens spot en pijn in zit. "Alles is nieuw en tot ondergang gedoemd. We rijden in bussen en treinen en auto's over en onder vlakten van beton. Terugkeer naar het land is nooit de essentie van de indiaan geweest. Het land is overal of nergens."
Hier laat de schrijver zien wat hem en de zijnen is afgenomen. De noodzaak bij de schrijver om dit te vertellen is voelbaar op iedere pagina van deze roman. De ambitie die uit het boek knettert is opgevallen, in de VS waren de recensenten vol lof.
Na de sterke proloog voert Orange in korte hoofdstukken een bonte stoet aan personages op. Ze hebben een native achtergrond, bij de een sterker dan de ander, ze wonen in en om Oakland, ze worstelen met hun identiteit of met een alcoholverslaving. Of met beide. Onafhankelijk van elkaar leven ze toe naar een powwow - een traditionele Native manifestatie met dans en muziek - in een stadion in Oakland.
Tony Loneman heeft een misvormd gezicht omdat zijn moeder dronk tijdens haar zwangerschap, hij laat zich in met tuig van Mexicaans-indiaanse afkomst die de powwow willen overvallen met 3D-geprinte pistolen. Dene Oxendene wil de verhalen van zijn volk boekstaven in een documentaire. Jaqcuie Red Feather gaat haar kleinzoons opzoeken in Oakland, de veertienjarige Orvil oefent tot ontzetting van zijn oudtante Opal Viola Bear Shields een traditionele indianendans in haar oude kostuum. Edwin Black, gameverslaafd en lijdend aan obesitas, zoekt zijn vader en vindt een zus in de kordate Blue, de organisatrice van de powwow, die is gevlucht voor haar gewelddadige partner. Een opvallende overeenkomst in al die prachtige namen is de aanwezigheid van een kleur, die een symbolische betekenis hebben in de Indiaanse cultuur. De schrijver zoekt op allerlei niveaus diepgang, hij neemt geen genoegen met ook maar één enkel flat character in dit kleurrijke mozaïek. Veel van zijn personages zijn eenzaam en aan lager wal geraakt, als schimmen bewegen ze zich door Oakland, in bussen, auto's en treinen.
De meest innemende van hen is de jonge Orvil, die eigenlijk niets weet van zijn roots, maar nieuwsgierig wordt als hij indianenkleding vindt in de kast van Opal. Met behulp van filmpjes op YouTube leert hij de dans, waarmee hij op de powwow een prijs wil winnen. Zo heeft ieder personage zijn eigen verwachtingen van de powwow. Het is geen spoiler als ik hier vermeld dat de geprinte pistolen, voorzien van echte kogels, op de powwow voor ellende gaan zorgen, in een grimmige showdown die niet iedereen zal overleven.
'Er is geen daar daar' is knap geconstrueerd en verdient lof, maar het is geen perfecte roman. Je voelt dat Orange de lezer wil laten meeleven met álle personages maar het zijn er te veel, soms overvoert hij je met achtergrondverhalen die diepte moeten geven aan de personages maar die als ballast voelen. Ik raakte de draad nog al eens kwijt in alle backstory en verloor dan interesse. De vertaling levert soms ook problemen op. Dat begint al bij de titel. There there luidt die in het origineel, een verwijzing naar een uitspraak van Gertrude Stein: "there is no there there". Ze refereerde naar het Oakland van haar jeugd dat niet meer bestond. Maar in het Engels is 'there there' ook een troostend, sussend woord: stil maar, toe maar. Zo'n subtiliteit gaat verloren in een vertaling, daar is weinig aan te doen, maar ik geloof dat ik sowieso zou aanraden het boek in het Engels te lezen, ik vond de taal in het origineel een stuk natuurlijker en soepeler lopen.
Dit is ondanks de schoonheidsfouten een intrigerend boek, en Tommy Orange is een belangrijke nieuwe stem in de Native American literatuur. Hij toont ons in dit boek grootmoeders, kinderen, boeven, loners, dikzakken, vechters en verliezers van een ontheemd volk in wie het verleden aanwezig blijft, mensen met een lang en droevig verhaal, en maakt pijnlijk duidelijk dat we niet mogen blijven hangen in memes en mascottes.
Vert. Jetty Huisman Meulenhoff; 320 blz. € 19,99.
oordeel
Ambitieus, niet perfect, maar wel een belangrijke nieuwe stem.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.