Tsjevengoer : roman van een stad
Andrej Platonov
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Van Oorschot, © 2019 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : PLAT |
Max Temmerman
i /ul/26 j
De Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot is eeninstituut dat al bijna zeventig jaar grote Russen ontsluit voor een Nederlandstalig publiek. Het gros van de auteurs is negentiende-eeuws, met klinkende namen als Gogol, Toergenjev en Tsjechov. De voorbije jaren werd de collectie uitgebreid met schrijvers uit de twintigste eeuw, met al even roemruchte namen als Paustovski, Babel, Charms en nu ook Platonov, van wie een rijke collectie verhalen verschijnt.
De literaire carrière van Andrej Platonov (1899-1951) verliep moeizaam en eindigde abrupt. Zoals bij wel meer auteurs die niet voldeden aan de culturele wetten van het stalinisme, het opgelegde kader van het socialistisch realisme, ontwikkelde zijn faam zich voornamelijk postuum.
Platonov was de oudste in een kroostrijk gezin. Vanaf zijn veertiende moest hij uit werken. Bij de spoorwegen volgde hij een opleiding tot elektrotechnicus, de reden waarom veel van zijn verhalen gaan over technische ontwikkelingen en vooruitgang. Hij trad als jonge twintiger toe tot de communistische partij en hakte de knoop door: niet aan de literatuur zou hij zijn leven wijden, maar als geschoold technicus wilde hij zich toeleggen op grondverbetering en elektrificatie. Hij geloofde in die tijd heel erg inlotsverbetering. De communistische partij was voor hem 'het organiserende hart van de herrijzende mensheid'. De intrede van elektriciteit was 'ons beste langeafstandsgeschut in de strijd tegen de natuur'.
Maar hij kon het schrijven niet laten. In veel van zijn vroege verhalen duiken figuren op die hij baseert op eigen ervaringen. Een zandjuf, bijvoorbeeld, een lerares te lande die vanwege de erbarmelijke levensomstandigheden amper leerlingen heeft en dan maar besluit om de strijd van de arme boeren tegen de oprukkende droogte te ondersteunen. Of hoofdpersonages die niet bij de pakken blijven zitten, zoals in 'Het verhaal van de gedoofde lamp van Ilitsj'.
Welstand
In Platonovs verhalen duiken verrassende tempowisselingen open kunnen zijfiguren plots evolueren tot hoofdpersonages en omgekeerd. Vervreemding staat centraal; bijna elk personage verliest zich graag in overpeinzingen. De oprukkende industrialisatie heeft nog geen negatieve connotaties, integendeel, fabrieken en machines zijn de trotse brengers van welstand, hygiëne en gezondheid.
Toch zijn Platonovs verhalen ook nadrukkelijk geënt op de rijke literaire Russische traditie. Dat toont hij het duidelijkst in talrijke nostalgische passages. Net als zijn illustere voorgangers weidt Platonov graag uit over het Russische land, hoe onleefbaar heet en droog de zomers en bitterkoud de winters er ook mogen zijn.
Platonov debuteerde als dichter en in passages als deze merk je dat duidelijk: 'Wolfsnachten: eeuwen, een pikkedonker en de stomheid van de boerenhutten, een onaards maanlicht aan de hemel, sneeuwjachten boven de rivier, de innige goedheid van de mens omdat hij de wereld begrijpt - al het zichtbare en onzichtbare vloeit, als water door de aardbodem, langs mysterieuze weg omlaag naar het hart en besprenkelt het leven.' Voeg er witregels aan toe, breek zinnen af en je hebt een gedicht als door een Tachtiger geschreven.
Sciencefiction
Naast de voor de hand liggende referenties naar literaire voorgangers uit eigen land, springt ook de overeenkomst met de Tsjechische auteur Karel Capek in het oog. Die leeftijdgenoot van Platonov schreef even prominent over techniek en wetenschappelijke vooruitgang. Beide auteurs lijken vol bewondering te kijken naar de innovaties die de aarde wezenlijk van aanzicht veranderen, maar ze hebben hun bedenkingen. Op hun somberste momenten neigen hun verhalen naar angstwekkende sciencefiction.
De novelle 'Tot nut' luidde het plotse einde in van Platonov schrijverscarrière. Het verhaal over een platteland dat volop in de overgang is naar een collectivisatie die het lot van miljoenen landarbeiders opkrikte maar ook ontelbare slachtoffers maakte onder de oorspronkelijke boerenbevolking, werd vreemd genoeg gepubliceerd in een toonaangevend literair tijdschrift. In de hoogste kringen in Moskou kon het op weinig begrip rekenen. Niet geheel onbegrijpelijk, want Platonov stipt de zwakke punten aan van de grootscheepse collectivisatie: sabotage, hypocrisie en corruptie. 'Waar haalden ze toch die huichelarij vandaan, die listige, stiekeme strijd tegen de partij en de paupers om hun domein alleen voor zichzelf te houden?'
Stalin zelf schreef in de kantlijn van het verhaal 'rotzak' en bestempelde de auteur als een 'agent van onze vijanden om de ontwikkeling van de kolchozen te ondermijnen'. Niets mocht nog baten. Platonov zwoer zijn werk af en betuigde publiekelijk schuld, maar kreeg nauwelijks nog iets gepubliceerd.
Wat een ontdekking is dit boek. Platonovs verhalen zijn leerzaam, diepzinnig en stilistisch verfijnd. De auteur projecteert telkens weer kleine beschouwingen en anekdotes op een imposant historisch doek; de optelsom leidt tot leesplezier in het kwadraat. Het enige wat deze magnifieke bundel mist, is een of meer leeslinten. Eens je erin begonnen bent, blijf je je erin bewegen, vooruit, dan weer achteruit bladerend. Deze verhalen samen vormen het energetisch perpetuum mobile dat Platonovs personages nooit schijnen te ontdekken.
Vertaald door Aai Prins, Van Oorschot (Russische Bibliotheek), 800 blz., 50 € (e-boek 19,99 €)
Sjeng Scheijen
us/ug/31 a
Hij begon als overtuigd voorvechter van de revolutie, Andrej Platonov. Hij noemde zichzelf op 19-jarige leeftijd een 'proletarische schrijver' en was zelfs enige tijd partijlid. Hij werkte zijn eerste jaren op het Russische platteland als zelfopgeleid landverbeteraar. In zijn geboortestreek rond de Zuid-Russische stad Voronezj waren de landbouwgronden verpieterd en moerassig geworden doordat de plaatselijke boeren in de Eerste Wereldoorlog en de burgeroorlog waren gesneuveld of verweesd. Platonov moest ervoor zorgen dat de verschrikkelijke hongersnoden die het gebied teisterden tot het verleden gingen behoren.
Hij was niet hoogopgeleid, een soort elektromonteur. Zonder duidelijk plan, zonder ruggesteun van de plaatselijke bureaucratie, maar met ongehoorde toewijding en energie wist hij de reeks misoogsten te keren. Hij activeerde de gemeenschap, herstelde en verbeterde waterwerken en legde drainagesystemen aan. De bezorger van zijn verzameld werk merkt droogjes op dat Platonov 600 duizend boeren redde van de hongerdood. Lees dat nog eens over. Zoals de rampen toen van een ongelofelijke orde waren, waren de wonderen dat blijkbaar ook.
Terwijl hij die landbouwgronden probeerde te redden, begon hij verhalen te schrijven. Die waren vanaf het eerste begin onconventioneel, en werden niet altijd gepubliceerd. Uit een briefje aan een tijdschriftredacteur, die hem blijkbaar net had geweigerd, klinkt onmiddellijk zijn unieke stem (hij was toen 21):
'Ik weet dat ik een van de meest onbeduidende personen ben. Dat is u vast niet ontgaan. Maar ik weet ook dat hoe onbeduidender een wezen is, hoe dierbaarder het leven hem is, omdat hij het minder dan wat ook verdient. U bent valide, waardige personen. Voor u is menszijn niets bijzonders, maar voor mij is het iets uitzonderlijks, een feest.'
Dit was lang voordat hij zijn paar grote meesterwerken zou schrijven. En lang voordat Stalin hem een hufter zou noemen, waardoor hij nauwelijks meer kon publiceren, en zijn 15-jarige zoon naar een kamp boven de poolcirkel werd gestuurd om hem te pesten. Hij bleef lang werkzaam als zelfopgeleid ingenieur, werd nog eens naar een ander rampgebied gestuurd om dat te redden en registreerde een belangrijk patent voor professionele weegschalen, gebaseerd op kwartstechnologie. Een unieke figuur. Hij eindigde zijn leven als conciërge van een appartementencomplex, waar hij elke morgen de binnenplaats veegde.
Dezelfde Platonov wordt door velen - Joseph Brodsky bijvoorbeeld - beschouwd als de grootste Russische literator van de 20ste eeuw. Zijn verhalen en korte romans zijn nu verzameld in een deel van de Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot. Het merendeel is nooit eerder vertaald.
Hoewel dus begonnen als overtuigd revolutionair, raakte Platonov al snel teleurgesteld in de resultaten van de revolutie. Die teleurstelling leidde er niet toe dat hij de revolutie afzwoer en het communisme probeerde te ontmaskeren, of liberaal werd. Het leidde tot een onmiddellijke, nietsontziende overdenking van de aannamen die ten grondslag lagen aan bijna alle moderne politieke ideologieën: het geloof in vooruitgang, ratio en wetenschappelijkheid. Het idee dat de mens de natuur, en daarmee de destructieve aard van de natuur en die van hemzelf, zou kunnen overwinnen door ratio en wetenschap.
Daarom strijden zijn personages bijna altijd even hard tegen de elementen als tegen de stupiditeit van de gemeenschap. Voor Platonov is de stupiditeit van de mens niets meer dan de zoveelste openbaring van de destructiviteit van de natuur.
Hij is de chroniqueur van vooruitgangscatastrofen. Technologische vooruitgang beloofde een einde te maken aan menselijke pijn, misoogsten en ziekten. Zware, uitputtende arbeid zou onnodig worden. Welvaart en comfort in het bereik van iedereen. Maar die technologische kennis bleek in handen van idioten en sadisten ook tot nooit geziene rampen te kunnen leiden: oorlogen, systematische onderdrukking of indirecte vernietiging door uitputting van grondstoffen - zoals was gebeurd in de oude beschaving die in het verhaal 'De etherbaan' wordt opgegraven uit de Siberische toendra. Die beschaving had een hoog ontwikkelingsniveau gekend, maar men kwam tot de conclusie dat ze 'leefden dankzij de verwoesting van de planeet'. Let op, dit verhaal komt uit 1927.
Maar zelfs als technologische kennis op een rationele en zinvolle manier gebruikt zou worden, moest dat wel leiden tot het einde van de mens. De mens was zelf immers een fundamenteel irrationeel wezen en zou door de op ratio gebaseerde technologie worden voorbijgestreefd. De wetenschappelijke vooruitgang had geen andere mogelijke uitkomst dan het nutteloos verklaren van de mens. De overwinning van de ratio wees de weg naar het paradijs, maar om dat paradijs te bereiken zou de mens zijn menselijkheid moeten verwerpen, of zichzelf moeten reduceren tot het tragische overblijfsel van een afgedane levensvorm.
Dit was de paradox die Platonov ontwaarde in de triomfantelijke vooruitgangsretoriek van de Sovjet-Unie. Zijn thematiek was altijd dezelfde: hoe de moderniteit de mens probeerde te redden door haar nutteloos te verklaren.
Platonovs genadeloze filosofische blik wordt ondersteund door zijn wonderlijke, tegendraadse stijl. Zijn woordgebruik is eigenzinnig, vol onverwachte combinaties en kleine afwijkingen van de conventie. Iedere zin is bedoeld om te slaan, iedere alinea een spoedcursus eelt op je ziel. Het is verbijsterende, schitterende literatuur.
Als vertaler moet je bij ieder bijvoeglijk naamwoord en bij iedere afwijking van de gebruikelijke woordvolgorde op je hoede zijn. Toch lezen deze verhalen natuurlijk en vanzelfsprekend en komt Platonovs unieke stemgeluid als vanzelf naar voren. Je hoeft maar een pagina open te slaan of je komt een man tegen die 'in hoger sferen is door de nobelheid van zijn onuitgesproken ontdekkingen'. Wat moet vertaler Aai Prins nog meer doen om de Martinus Nijhoffprijs te krijgen?
Ik ben blij dat ik niet elke dag Platonov hoef te lezen, maar ik zou armer, dommer en ongelukkiger zijn als ik het nooit zou doen. Wees bereid.
*****
Uit het Russisch vertaald door Aai Prins. Van Oorschot; 800 pagina's; € 50,-.
John Koster
In de jaren ’20 van de vorige eeuw beschreef deze Sovjetschrijver (1899-1951) het idealisme en de strijd van de beginjaren na de communistische revolutie. Toen zijn verhalen rond 1930 kritischer werden en meer en meer de corruptie, willekeur en dictatuur van de partij beschreven, viel hij in ongenade. Platonov beschreef ook het dilemma van het vooruitgangsdenken: “de mens redden door hem overbodig te verklaren”. Hij overleed in vergetelheid in 1951. Pas jaren na Stalin’s dood kreeg hij erkenning. Platonov’s woordgebruik en stijl zijn lastig te vertalen, toch is de vertaling overal uitstekend.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.