Ergens in dit duister
Natascha Wodin
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij Atlas Contact, 2019 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : WODI |
Johan de Boose
ru/eb/08 f
De geschiedenis wordt pas tastbaar als we ons kunnen vereenzelvigen met één persoon, liefst een 'onbeduidende', die de tragedie heeft beleefd. Dat is wat de Duitse schrijfster van Oekraïense afkomst Natascha Wodin (73) doet in Ze kwam uit Marioepol. De onbeduidende persoon is haar eigen moeder, die zichzelf verdronk in de rivier de Regnitz toen Natascha amper tien was.
Wodins afkomst was altijd al het thema van haar boeken. Alles was reeds verteld. Behalve één verhaal: dat van haar moeder, Jevgenia Jakovlevna Ivasjtsjenko, een vrouw 'met een ongeneeslijke droefheid'. 350 pagina's lang gaat Wodin op zoek naar haar en probeert ze het raadsel van haar bestaan te ontcijferen. Het raadsel was dat Wodins moeder tegen haar dochter maar bleef herhalen: 'Als je gezien had, wat ik heb gezien...' Ze nam haar herinneringen met zich mee in het graf. Het lukt de inmiddels zeventigjarige dochter ook niet de volledige waarheid te vinden. Wat ze onderweg wél tegenkwam, was het hele drama van de twintigste eeuw.
Het verhaal begon in barakkenkamp voor displaced persons Valka bij Nürnberg. Het kende een vervolg in een nederzetting in Forchheim en in een katholiek Kinderheim, waar ze samen met haar jongere zus door haar vader heen was gestuurd. Later zou ze op de vlucht moeten gaan voor haar agressieve vader.
Als oudere vrouw herinnert Wodin zich de pesterijen waar ze als kind kort na de Tweede Wereldoorlog in haar Duitse school mee te maken kreeg. Ze ontdekte dat haar ouders tijdens de oorlog als sovjetburgers verplicht tewerkgesteld waren geweest in een wapenfabriek in Leipzig. Himmler had deze tewerkgestelden 'slaven van onze cultuur' genoemd. Dat is overigens een thema waarover in Duitsland weinig is geschreven, alsof het slechts een voetnoot in de geschiedenis van de Holocaust zou zijn.
Seizoenen
Wodin beschrijft gedetailleerd hoe ze opgroeide in een sfeer van vernedering en minachting, want zij werd door 'die kleine wrekers van het teloorgegane Derde Rijk, de kinderen van de Duitse oorlogsweduwen en nazivaders' beschouwd als 'belichaming van de communisten en bolsjewieken, de Slavische Untermenschen, de Weltfeind.' Wat ze toen nog niet wist, was dat haar moeder eigenlijk afstamde van een aristocratische familie in de Oekraïense havenstad Marioepol, die ten onder was gegaan in de stalinistische terreur. Op die manier zouden de twee totalitaire en moorddadige systemen die de twintigste eeuw hebben beheerst, het stalinisme en het nazisme, haar leven bepalen.
In Ze kwam uit Marioepol treden we in Wodins voetspoor. Ze vertelt over haar leven in een appartementje bij de Schaalsee in Mecklenburg, waar het licht en de kleuren van de seizoenen symbool staan voor haar groeiende interesse voor haar verleden. Ze stelt zich haar moeder voor als een verpauperde vrouw op een grauwe plek in een ver en vijandig Rusland, maar wanneer ze na opzoekingen op het internet en met de hulp van een genealoog op onderzoek gaat, ontdekt ze dat haar moeder vroeger bij de Zee van Azov woonde, in een bijzondere stad die van Griekse oorsprong was en waar het 's zomers 40 graden werd. Ze ontdekt zelfs Italiaanse twijgen in haar stamboom. Dat is het begin van een spectaculaire, trieste en bijwijlen macabere speurtocht.
Wodin schrijft droog, schijnbaar onbewogen, bijna documentair, maar onder haar woorden schuilt de dramatiek en kolken de emoties: afschuw, omdat er zoveel moois verloren is gegaan, liefde voor haar 'arme, kleine, waanzinnig geworden moeder' die ze nauwelijks heeft gekend en die 'uit de dichtste duisternis van de bloeddorstige twintigste eeuw kwam'; ontzetting over de wreedheid tussen mensen en zelfs binnen families; en verder ook plaatsvervangende angst, zelfverachting en schaamte. De basis van het boek is het verlangen om haar moeder in de armen te sluiten.
Vertakking
Wodin ontdekt dat haar stamboom brede vertakkingen heeft en het duurt soms even voordat je het helder kunt zien. De onthullingen houden niet op en daarmee groeit de verwarring. Een van de onthutsende momenten is wanneer ze constateert dat 'de vader van haar moeder een bolsjewistisch revolutionair met een lange verbanningsgeschiedenis is, haar broer een gedecoreerd partijlid is, haar zus en zij renegaten zijn, de ene verbannen naar een werkkamp van de Sovjets, de andere dwangarbeidster in dienst van de Duitse vijand, een potentiële collaborateur'.
Het lot dat Wodin beschrijft, is niet alleen dat van haar moeder, maar van miljoenen naamloze mensen. Allemaal opgeofferd. Het is Wodins verdienste dat ze met haar aangrijpend verhaal meer bereikt dan een historicus. Na een de reis door de geschiedenis van haar familie keert ze terug naar de plek waar haar moeder zichzelf van het leven heeft beroofd. Ze reconstrueert de omstandigheden van haar dood in een diep ontroerend hoofdstuk. Het graf bestaat niet meer. Er zijn enkel wat foto's, een trouwakte en een icoon. En voorgoed onbeantwoorde vragen.
Vertaald door Anne Folkertsma, Atlas Contact, 368 blz., 24,99 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Sie kam aus Mariupol'.
Anneke van Ammelrooy
Natascha Wodin, een in Duitsland gelauwerde schrijfster, gaat in dit boek op zoek naar haar moeder en het leven dat ze leidde voordat ze in 1943 samen met haar man naar Duitsland werd gestuurd als dwangarbeidster. Haar moeder verdronk zichzelf toen haar dochter pas tien jaar oud was. Ze weet weinig meer van haar moeder dan haar naam en geboortedatum en dat ze uit de Oekraïne kwam. Ook is er een handjevol foto's en documenten. De schrijfster had de zoektocht eigenlijk al opgegeven, maar dan gebeurt er een wonder. Nadat ze weer eens haar moeders naam in het Russisch heeft gegoogeld, komt ze in contact met de vasthoudende speurneus Konstantin, die een website runt over Grieken in Marioepol, een van de woonplaatsen van haar moeder. Het is het begin van een speurtocht in Duitsland en de Oekraïne, waarin steeds meer informatie wordt toegevoegd over niet alleen haar moeder, maar haar hele familie, buren en andere relaties. In nogal wijdlopig proza doet Wodin verslag, ook als een van de miljoenen die op zoek zijn naar het lot van verwanten en andere Sovjetburgers in en na de Stalintijd. Autobiografische verhalen van kinderen van Sovjetburgers die als dwangarbeiders naar nazi-Duitsland zijn gestuurd, zijn zeldzaam. Wijdlopig maar informatief en ontroerend.
Paul Van Der Steen
ru/eb/01 f
O ntelbare keren wenste Natascha Wodin haar vader dood. Er was - heel voorstelbaar na het lezen van 'Ergens in dit duister' - veel kapot tussen de twee. Maar ondanks het feit 'dat mijn verleden met hem me voorgoed van alle dochterplichten had ontslagen' zat ze aan zijn sterfbed. "Soms stelde ik me voor een tiental van mijn slaappillen op te lossen in zijn thee en hem die met de tuitbeker te drinken te geven, maar een dergelijke daad van verlossing had alleen volbracht kunnen worden uit liefde, gesterkt door een erbarmen dat ik niet voor mijn vader kon opbrengen. Ik was een bewaakster die hem tijdens het sterven observeerde, meer niet."
'Ergens in het duister' is het tweede boek waarin Natascha Wodin (1945), in Duitsland geboren en getogen als kind van daar naartoe versleepte dwangarbeiders, de scherven van de familiegeschiedenis bij elkaar probeert te vegen. Het eerste, het in 2018 in Nederlandse vertaling verschenen 'Zij kwam uit Marioepol', was gewijd aan haar Oekraïense moeder, die zelfmoord pleegde toen Natascha 10 jaar oud was. In 'Ergens in het duister' concentreert ze zich op haar Russische vader, die zich daarna slecht raad weet met de zorg voor twee jonge dochters. Wodin probeert te reconstrueren wat er in de levens van haar ouders en daardoor in het hare gebeurde.
Tien jaar geleden verscheen het even belangrijke als onthutsende 'Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin' van de Britse historicus Timothy Snyder. Het boek beschrijft hoe de landen en volken tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie enkele decennia de speelbal waren van twee dictaturen. Op een genocide of een georganiseerde hongersnood meer of minder werd niet gekeken. De balans tussen 1930 en 1945: 14 miljoen doden. Stalin had zijn eigen manier van relativeren. "Eén dode is een tragedie, een miljoen een statistiek", zou hij ooit hebben gezegd. Snyder riep aan het slot van 'Bloedlanden' op om die getallen 'weer te veranderen in mensen'.
'Ergens in dit duister' en 'Ze kwam uit Marioepol' doen iets anders. De boeken vertellen hoe het genadeloos gebruiken en misbruiken van mensen zijn sporen naliet bij de tientallen miljoenen Midden- en Oost-Europeanen die het wel overleefden, en hun nazaten. Studies gaan uit van zo'n dertigduizend kampen voor mogelijk 27 miljoen dwangarbeiders zoals Wodins ouders. In de meeste oorlogsgeschiedenis vormen ze hooguit een voetnoot.
Na 1945 woonde Wodins gezin eerst in een keet op een vergeten niemandslandje bij een industrieterrein, daarna in een opvangkamp en nog later in een speciaal wijkje voor buitenlanders aan de rand van een West-Duits stadje, aangeduid als 'de huizen'. Natascha wilde niets liever dan een zo gewoon mogelijk Duits meisje zijn, maar was in plaats daarvan als verpersoonlijking van het Russische/communistische gevaar een geliefd mikpunt van haar medeleerlingen.
Thuis leefde ze de eerste jaren samen met een angstige, weerloze moeder en een vier jaar jonger zusje. De vader had vanaf een zeker moment een uithuizig bestaan als zanger van een kozakkenkoor. Hij zette die carrière voort, toen hij alleen kwam te staan met zijn dochters. Die verdwenen in een katholiek meisjesinternaat (de schrijfster spreekt van 'een gevangenis van schuld'). Dat veranderde pas vijf jaar later, nadat vader zijn stem verloor, financieel een stap terug moest doen en als arbeider nog eens opnieuw moest beginnen. Voor de zoveelste keer in zijn leven geknakt.
De vader en zijn puberende dochter waren zo goed als vreemden voor elkaar. Hij gaf slaag, sloot haar op en sloot haar buiten en probeerde haar zelfs een keer seksueel te misbruiken. Zij viel buitenshuis ten prooi aan foute jongens en mannen en bracht een behoorlijke tijd zwervend door.
Onterecht maar onvermijdelijk gaat ze de schuld voor alles ook een beetje bij zichzelf zoeken: "Moet een dochter als ik, die bij de eerste de beste gelegenheid de kant van de Duitsers had gekozen, voor hem niet een verraadster zijn geweest, een bondgenote van degenen die hem hadden onteerd, geslagen en bespot? Probeerde hij me, aangezien hij de fundamentele behoefte van een kind aan binding met zijn omgeving niet begreep, me te breken, me gevangen te houden, tot zijn eigendom te maken, net zoals hij zelf tot eigendom van de Sovjetstaat en daarna van de firma Flick was gemaakt?" Kon hij die in de wurggreep van twee dictaturen nooit vrijheid had gekend, wel vrijheid geven?
Veel van vaders verleden blijft duister. Voor zijn huwelijksleven met Wodins moeder, had hij een gezin met een Joodse vrouw. Wat is er met haar en de kinderen gebeurd? Welke rol speelde hij tijdens de terreurgolven die hem overspoelden? In 'Ze kwam uit Marioepol' maakte Wodin al duidelijk hoe snel rollen kunnen wisselen. Moeders aristocratische familie zat tijdens en net na de Russische Revolutie overduidelijk in de hoek waar de klappen vielen. Maar daarna wordt ook de geschiedenis van haar moeder vrijwel onnavolgbaar. Hoe moet je tijdens de bezetting van de Oekraïne haar rol als medewerkster van de Duitse arbeidsbeurs duiden? Het is toch vreemd, de vrouw die zelf dwangarbeidster zou worden was in dienst bij de instantie die dwangarbeidsters rekruteerde en op transport naar Duitsland zette.
De paar heldere lijnen die in de meeste levens nog wel zijn te ontwaren, zijn voor ontheemden als Wodins ouders niet weggelegd, zoveel is duidelijk.
Wat maakt dat Wodins tweeluik blijft nadreunen in het hoofd van de lezer, is haar onopgesmukte proza. Nergens zet ze het leed dik aan. Ze schildert verbrokkelde levens met een fijn penseel. De belangrijke schrijversles show, don't tell bewijst hier zijn kracht. Dit is wat ontworteling en ontmenselijking aanrichten: verwoestende effecten over de generaties heen.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.